Έχουν περάσει μερικοί μήνες από την έκδοση του τόμου “Ανθρώπινα Δοξάσματα”, μιας ενδιαφέρουσας συλλογής κειμένων του αείμνηστου Στεφάνου Γοντικάκη. Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Δήμου Ηρακλείου και περιλαμβάνει μια ευάριθμη σειρά από δημόσιες παρεμβάσεις του συγγραφέα, οι οποίες είχαν δημοσιευτεί περιοδικά κυρίως στον τοπικό τύπο.
Η απόφαση του Δήμου Ηρακλείου να εντάξει στις εκδόσεις της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του έτους 2018 τα “Ανθρώπινα Δοξάσματα”, συμπίπτει με τη συμπλήρωση δέκα ετών από τον θάνατο του συντάκτη τους. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Δήμος Ηρακλείου, διά της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, τιμά τον συγγραφέα. Το 1992, η Βικελαία, με έφορο τον αείμνηστο Νίκο Γιανναδάκη, είχε περιλάβει στις εκδόσεις της τη διδακτορική διατριβή του Στεφάνου Γοντικάκη, “Η παιδεία στην Κρήτη (1878-1889)”.
Στην παρούσα έκδοση αποθησαυρίζονται εξήντα δύο επιφυλλίδες του συγγραφέα, οι οποίες δημοσιεύτηκαν περιοδικά στην εφημερίδα «Πατρίς» του Ηρακλείου, στην ομότιτλη με το βιβλίο στήλη της, κατά την περίοδο 2000-2005. Σε συνημμένο Παράρτημα, εντάσσονται 12 παλαιότερα άρθρα του, με συναφείς προβληματισμούς και παρόμοια δόμηση. Λόγω του τιμητικού και αφιερωματικού χαρακτήρα της έκδοσης, σε ένα σύντομο Επίμετρο, περιλαμβάνονται ορισμένα αποσπάσματα από επιμνημόσυνα δημοσιεύματα κάποιων μαθητών και φίλων του.
Το Επίμετρο, μαζί με τα προλογικά και τα εισαγωγικά της έκδοσης, εικονογραφούν λιτά αλλά παραστατικά το πρόσωπο, τη διαδρομή και το έργο του συγγραφέα. Το έργο αναπτύσσεται συνολικά σε 320 σελίδες, σε μια καλαίσθητη κλασική έκδοση, σύμφωνα με τα ακριβά αισθητικά πρότυπα της Βικελαίας, με τεχνική επεξεργασία από τις Γραφικές Τέχνες «Τυποκρέτα».
Το βιβλίο, σύμφωνα με τον τίτλο του, υπόσχεται αινικτικά μια περιδιάβαση του αναγνώστη σε «δοξάσματα» ανθρώπων, δηλαδή σε διάφορες ανθρώπινες γνώμες και απόψεις. Επί της ουσίας, εκθέτει με περιεκτικό τρόπο κρίσιμα στιγμιότυπα από την προσωπική αναμέτρηση του συγγραφέα με επίκαιρα γεγονότα, διλήμματα και προβλήματα, τα οποία ανατέμνει και κρίνει εύστοχα, αξιοποιώντας τις ανεξάντλητες γνώσεις και εμπειρίες του από την κλασική γραμματεία του ελληνισμού. Από αυτή τη σκοπιά, το βιβλίο προσφέρει μια πρισματική θέαση των πραγμάτων, με διακριτή την αλήθεια του συγγραφέα, που αναμετράται γόνιμα με την «κοινή» αλήθεια σε μια διαχρονική διάσταση.
Τα “Ανθρώπινα Δοξάσματα” χαρακτηρίζονται από μια υψηλή φιλολογική αισθητική, όπου ο συγγραφέας σχολιάζει, κρίνει, συζητά, διηγείται, με έναν τρόπο σχεδόν παράδοξο. Μου θυμίζει έντονα τον τρόπο που εικονογραφούσαν οι παλιοί μαστόροι της εκκλησιαστικής ζωγραφικής, οι οποίοι με απλά σχήματα, αλλά με φιλοσοφημένη χρωματική θεωρία και ανάλυση, δεν περιέγραφαν απλά το θέμα τους, αλλά «έβλεπαν» βαθιά μέσα σε αυτό, προσφέροντας ταυτόχρονα στον θεατή τη δυνατότητα να «δει» και αυτός με έναν τρόπο προσωπικής αμεσότητας.
Ο συγγραφέας είναι έμπειρος συνθέτης του λόγου και στοχαστικός συζητητής. Παρ’ όλα αυτά, δεν του αρέσει η βεβιασμένη πλοκή, οι γενικευτικές κρίσεις και τα περιττά ψυχολογικά ή λογοτεχνικά ποικίλματα. Ο λόγος είναι απαιτητικός και ενίοτε αιρετικός, κριτικός και ουσιαστικός, λιτός και ανεπιτήδευτος, βαθιά ανθρώπινος.
Τα θέματά του αφορούν στην κοινή εμπειρία ή προβληματίζουν την κοινή γνώμη, σε όλες τις πτυχές του δημόσιου βίου: πολιτική, επιστήμη, εκπαίδευση, τέχνη, καθημερινή ζωή κ.ά. Ενδεικτικά γεγονότα που ελκύουν το ενδιαφέρον του, σε εκείνη την κρίσιμη περίοδο, είναι: ο πόλεμος στο Ιράκ, οι τότε εκλογικές αντιπαραθέσεις, το σχέδιο Ανάν, συγκεκριμένες στιγμές από τον δημόσιο πολιτικό διάλογο, επίκαιρες ειδήσεις γύρω από εκπαιδευτικές αλλαγές, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, ιατρικά επιτεύγματα, περιπτώσεις οικολογικής καταστροφής, περιστατικά αντινομιών στις ανθρώπινες σχέσεις κ.ά.
Οι σχολιαστικές προσεγγίσεις αναδεικνύουν την αδαπάνητη συγκρότηση του συγγραφέα, η οποία θεμελιώνεται σε μια ευρύτατη γλωσσική, φιλοσοφική και γραμματειακή περιουσία, στην οποία δεν παραπέμπει απλώς, αλλά σπείρει, καλλιεργεί και παράγει καρπούς σε αυτήν, εδώ και τώρα.
Τα παραθέματά του από την κλασική γραμματεία, καθώς και η συχνή πρόσμιξη πλήθους αρχαίων όρων και εκφράσεων στη σύγχρονη γλώσσα, οφείλονται σε μια συνειδητή προσπάθεια ακριβολογίας και εξοπλισμού των λέξεων με το «συμφέρον» νόημα. Οι λέξεις του δεν εμφανίζονται ως μουσειακά εκθέματα ή ως απλά σύμβολα. Παραπέμπουν σε μια οτρηρή επεξεργασία από τον συγγραφέα και ταυτόχρονα απαιτούν παρόμοια συνάθληση από τον αναγνώστη.
Πουθενά δεν φαίνεται ότι επιδιώκει να υποκλέψει τον εντυπωσιασμό μέσα από βαθυστόχαστες κρίσεις και πρωτότυπα παραθέματα ή να «γαλβανίσει» την περιέργεια του αναγνώστη, όπως θα έλεγε ο Παπαδιαμάντης, προς πορισμό δημοφιλίας. Ούτε καν ενδιαφέρεται να προβάλει την ιδιωτική του γνώμη για τα ζητήματα που κρίνει. Περισσότερο αρέσκεται να αναδεικνύει μικρά και μεγάλα ζητήματα του καιρού του, στον καμβά του τρισχιλιόχρονου κοινού μας τρόπου, καταθέτοντας την αυθεντική έγνοιά του για τον δημόσιο βίο και την προαγωγή του.
Στην απόπειρα αυτή, ο Στέφανος Γοντικάκης απέχει από το να εμφανίζεται ως αιθεροβάμων δοκησίσοφος ή ως πελαγωμένος και απαισιόδοξος ναυάτης. Περισσότερο, μοιάζει με στιβαρό κυβερνήτη «λογισμών αν-αμφιβόλων», με τον οποίο αισθάνεσαι ότι μπορείς να συνταξιδέψεις και να χαρείς –σε όλο το εύρος της πολυσημίας του όρου– το ταξίδι. Μια μαρτυρία στα εισαγωγικά του βιβλίου είναι δηλωτική αυτού του δικού του τρόπου:
«Μας έβαλες να ξανανοίξουμε τα λεξικά», του φώναξε ένας φίλος κραδαίνοντας την Πατρίδα, καθώς τον είδε να περνά με τη μηχανή. Ένα μικρό φρενάρισμα και η επιβράβευση ακούστηκε με τη χαρακτηριστική φωνή.
– Έτσι μπράβο! Και πάτησε το κλάξον».
Η έκδοση των “Ανθρώπινων Δοξασμάτων” ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για όλους τους φίλους, τους συναδέλφους και τους μαθητές του Στεφάνου Γοντικάκη. Συνάμα αποτελεί γόνιμη πρόκληση για κάθε φιλόμουσο αναγνώστη. Είμαστε ευγνώμονες σε όλους τους συντελεστές της έκδοσης, μεταξύ των οποίων και η διακριτική σύζυγός του και άριστη φιλόλογος κ. Αναστασία Πετράκη-Γοντικάκη. Υποθέτω ότι και ο Στέφανος Γοντικάκης θα χαίρεται σήμερα από εκεί ψηλά, όχι τόσο για τη μνημοσύνη, όσο για την ευκαιρία για αντάμωμα και συζήτηση.
*Ο Γεώργιος Στριλιγκάς είναι συντονιστής εκπαιδευτικού έργου θεολόγων