Σαράντα ημέρες νηστείας σχετικά, συμπληρώνονται από την 15η Νοεμβρίου μέχρι και τις 24 Δεκεμβρίου.
Η νηστεία βέβαια είναι ελαστική, αφού επιτρέπεται η κατάλυση ψαριού. Ο λαός μας ονόμασε την περίοδο αυτή σαραντάμερο ή σαρανταρά. Μία περίοδος μελαγχολική, λόγω της μεταβίβασης από την εποχή του φθινοπώρου προς τον χειμώνα, που όλα δείχνουν «φθορά», αφού ο ήλιος φωτίζει λιγότερο.
Τέτοιες μέρες του χειμωνιάτικου φθινοπώρου, αλλά και των αρχών του χειμώνα, που οι μέρες είναι πολύ μικρές. Ίσα-ίσα προφτάνουν οι άνθρωποι να τις ζήσουν, αλλά και να τις χαρούν. Το θυμίζει και η παροιμία:
Του Σαρανταμέρου η μέρα
«καλημέρα»-«καλησπέρα».
Γι’ αυτό οι παλιότεροι προσπαθούσαν να τις μεγαλώσουν, είτε με τα πρωινά εκδρομικά «σαρανταλείτουργα», είτε με τα βραδινά «σπεροκαθίσματα» στις γειτονιές.
Ο λαός μας πιστεύει, ότι η περίοδος αυτή, το «Σαραντάρι», αφορά στην ανάπαυση των ψυχών. Με το σαρανταλείτουργο οι ψυχές των νεκρών μας απολαμβάνουν μεγάλη ανακούφιση και συγχώρηση.
Συνηθίζονταν σε αρκετές παλιότερες διαθήκες να αναγράφεται ρήτρα και να ξεχωρίζεται ένα πάγιο ποσό στους ιερείς, για τακτικά σαραντάρια. Αυτό μας το επιβεβαιώνει μια χαρακτηριστική περίπτωση διαθήκης του 1976, από την Κεφαλονιά:
«…Θέλω και αφήνω ένα σαραντάρι του ευλαβεστάτου ιερέως κυρ-Νικολάου Λιβαθηνού, να του το δίδει η κληρονόμα μου αδελφή μου τον κάθε χρόνον, τζεκίνι ένα (βενέτικο νόμισμα), διά να μου διαβάζει τόσες (40) λειτουργίες τον κάθε χρόνον και με το τέλος της ζωής του ιερέως, να κοντινονάρει (συνεχίζει) εις τον αδελφόν του, παπά κυρ-Δημήτριον Λιβαθηνόν.
Αφήνω άλλο ένα σαραντάρι, τζεκίνι ένα τον κάθε χρόνον, του ευλαβεστάτου ιερέως παπά κυρ-Αντωνίου Βάλτζαμου… και άλλο ένα σαραντάρι των εφημερίων του Ναού Παντοκράτορος, εδώ του Ληξουρίου, όθεν θέλω να θάπτουν το ταπεινό μου κορμί και από τον πρώτον χρόνον της θανής μου ν’ αρχινούν και τα τρία, ως άνωθεν, σαραντάρια».
Το παραπάνω κείμενο της διαθήκης είναι από το βιβλίο του Γεωργίου Α. Πετροκοπούλου, με τίτο: «Νοταριακαί πράξεις Κεφαλληνίας», το οποίο εξεδόθη στην Αθήνα το 1962.
Βέβαια, γραφικότερα είναι και τα «σαρανταλείτουργα» αυτών των ημερών, στα ελληνικά εξωκλήσια. Στην περίπτωση αυτή δεν μνημονεύονται μόνο οι νεκροί, αλλά τιμώνται και οι «έρημοι» άγιοι, που και αυτό δέχονται την τιμή αυτή σαν μνημόσυνο («μνήμη Αγίων»).
Κατά την συνήθεια αυτή, μαζεύονται συνήθως πολλές νοικοκυρές, αλλά και κορίτσια, συγκεντρώνουν ερανικά αλεύρι για τα πρόσφορα και χρήματα για τον ιερέα, και κάθε πρωί του σαραντάμερου παίρνουν τον ιερέα της αντίστοιχης ενορίας ή εκκλησιαστικής περιφέρειας και βγαίνουν στα εξωκλήσια ή στα αλειτούργητα μικρά εκκλησάκια και τα λειτουργούν, παίρνοντάς τα στη σειρά. Είναι μεγάλο πράγμα, κάνουν «ψυχικό», όταν λειτουργούν μία ξεχασμένη εκκλησία.
Άλλωστε, όλοι μας θα πρέπει να μην ξεχνάμε τις τόσες υπηρεσίες, που κατά καιρούς έχουν προσφέρει αυτά τα προσκυνήματα στις ράχες και στα βουνά, στα ακρωτήρια και στα ακρογιάλια, στις ερημικές ρεματιές, προσφέροντας στέγη, αλλά και καταφύγιο σε στρατοκόπους, σε ανήμπορους διαβάτες, σε κυνηγημένους από κακοκαιρίες και πολέμους, σε χαμένους μέσα στη νύχτα, αλλά και πονεμένους προσκυνητές!
Νηστεία του Σαρανταμέρου! Αρχίζει την επομένη της εορτής του Αγίου Φιλίππου, οπότε σταματά και η ελεύθερη κρεοφαγία. Όπως προαναφέραμε, αυτή τη χειμωνιάτικη αποκριά επιτρέπεται το ψάρι, αλλά και τα θερμαντικά όσπρια, κάνοντας ευκολότερο το θέμα της διατροφής.
Φυσικά όσων κρατούν τη νηστεία αυτή. Την τιμητική του βέβαια αυτές τις μέρες της σαρανταράς, έχει ο παστός μπακαλιάρος, ο «φτωχογιάννης», όπως τον αποκαλεί ο λαός μας. Τον ονόμασαν έτσι, αφού ήταν το κυρίως φαγητό των φτωχών ανθρώπων και ειδικά των κατοίκων ορεινών περιοχών, που δεν είχαν πρόσβαση στο φρέσκο ψάρι.
Παλιότερα, όπως λένε οι πιο μεγάλοι, ένα κιλό μπακαλιάρο ισοδυναμούσε με ένα κιλό λάδι, κάτι που σήμερα δεν ισχύει. Δεν πρόκειτια για ελληνικό ψάρι αλλά για εισαγόμενο, αφού ήρθε στην πατρίδα τον 17ο αιώνα με αρχές του 18ου.
Τον είχαν φέρει οι Άγγλοι και ως αντάλλαγμα έπαιρναν σταφίδα.
Σαραντάμερο ή σαρανταρά. Μία ξεχωριστή χρονική περίοδος στη ζωή του ανθρώπου, με ιδιαίτερη σημασία, αφού προετοίμαζε τους ανθρώπους για τις γιορτές των Χριστουγέννων, με ξεχωριστά ήθη και έθιμα και πολλές παραδόσεις!