Γνωστοί οι ανεμόμυλοι του Οροπεδίου Λασιθίου που σε συνδυασμό με το Δικταίο Άνδρο, αποτέλεσαν για δεκαετίες προσφιλή ημερήσιο τουριστικό προορισμό όλων των σχολείων, συλλόγων, ενώσεων στην Κρήτη καθώς και πολυάριθμων επισκεπτών στην Κρήτη. Πάνω από 10.000 ανεμόμυλοι που με τα κατάλευκα 70.000 με 80.000 περιστρεφόμενα τριγωνικά πανιά τους προσέδιδαν στο τοπίο ένα πρωτόγνωρο και μοναδικό θέαμα υψηλής αισθητικής αξίας και ομορφιάς.
Ο ανεμόμυλος αυτός ή ανεμοαντλία εφευρέθηκε στην περιοχή περί τα τέλη του 19ου αιώνα για την άντληση υδάτων από πηγάδια, προκειμένου να αρδεύονται οι καλλιεργούμενες εκτάσεις στον κάμπο του Οροπεδίου αντί της χρήσης παραδοσιακών γερανιών και βίντσι, μία χειρωνακτική και κοπιαστική εργασία, ελάχιστα αποδοτική. Ως αποτέλεσμα, από ένα μικρό καλλιεργήσιμο μέρος του Οροπεδίου στις αρχές του 20ου αιώνα να καλλιεργούνται το 1940 περί τα 25.000 στρέμματα.
Θεωρείται το πρώτο αιολικό πάρκο της Ελλάδας και με σημερινούς όρους μία παραγωγή ενέργειας χωρίς εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, χωρίς ατμοσφαιρικούς ρύπους, φιλική στο περιβάλλον και συνολικής εγκαταστημένης ισχύος πάνω από 5 MW.
Μαγική η κινηματογράφηση, διάρκειας δύο λεπτών περίπου, χιλιάδων ανεμόμυλων στην ταινία “Σημάδια Ζωής“ (signs of life) του 1968, μέρος της οποίας γυρίστηκε στο Οροπέδιο Λασιθίου, σε σκηνοθεσία του Werner Herzog και σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου, με τους ανεμόμυλους σε πλήρη λειτουργία! Ίσως η μοναδική καταγραφή σε τόση έκταση!
Εμπνευστής και πρώτος δημιουργός, γύρω στα 1890, των λασιθιώτικων ανεμόμυλων με ξύλινο πύργο ήταν ο ξυλουργός Εμμανουήλ Παπαδάκης από το Ψυχρό Λασιθίου, γνωστός με το παρώνυμο ‘Σπιρτοκούτης’ λόγω της ευφυίας που τον διέκρινε, ο οποίος κατάφερε να μετατρέψει τη δύναμη του αέρα, τα καλοκαιρινά μελτέμια της ημέρας, σε υδραυλική για την άντληση νερού!
Παπαδάκης, οπλαρχηγός στους αγώνες για την απελευθέρωση της Κρήτης, πληρεξούσιος της περιοχής του στις εκλογές το 1906 για την ανάδειξη της Β΄ Συντακτικής Συνέλευσης της κρητικής πολιτείας, άφησε γυναίκα και 8 παιδιά, τους μύλους του και τις περιουσίες του για να πολεμήσει ως εθελοντής στον Α’ Βαλκανικό πόλεμο, πέφτοντας ηρωικά μαχόμενος στη θέση Πηλιούρι της Χειμάρρας στις 27.1.1913, όπως πιστοποιεί ο στρατηγός Σπυρομήλιος. Δικαίως, αναμφίβολα, το άγαλμα του κοσμεί σήμερα την κεντρική πλατεία της γενέτειρας του.
Ένα τεχνολογικό επίτευγμα που έμελλε να αποτελέσει αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας της τοπικής κοινωνίας, συνεισφέροντας σημαντικά στην αγροτική και τουριστική ανάπτυξη του Οροπεδίου και συνακόλουθα στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων του. Όπως αναφέρει ο Στέργιος Σπανάκης το 1973: “πριν 100 χρόνια ήταν άγνωστες οι πατάτες στο Λασίθι. Ολόκληρος ο κάμπος καλλιεργούνταν μόνο με σιτηρά.
Την άνοιξη όταν ξεστάχυαζαν τα σιτάρια ο κάμπος ήταν ένα καταπράσινο ταπέτο, μία απέραντη πράσινη θάλασσα, που κυμάτιζε με τις πνοές του ανοιξιάτικου ανέμου. Τον Ιούνιο ο κάμπος άλλαζε χρώμα όταν τα ώριμα στάρια έδιδαν μία χρυσίζουσσα όψη σε όλο τον κάμπο“.
Φημισμένη η λασιθιώτικη πατάτα, το κύριο καλλιεργούμενο προϊόν της περιοχής, μπορεί να ήλθε επί Καποδίστρια το 1828 στην τότε Ελλάδα, αλλά στην Κρήτη η καλλιέργεια της έφτασε πρώτα στο χωριό Ψυχρό του Οροπεδίου Λασιθίου από κάποιο εθελοντή από τη Νάξο με το όνομα Ν. Ζερβουδάκης στην επανάσταση του 1866, σύμφωνα με τις εφημερίδες “η Δίκτη“ αρ. φ. 36/1978 και “Ηράκλειον“ αρ. φύλ. 15/18.11.1893.
Η τεχνογνωσία αυτή των αντλητικών ανεμόμυλων, με την επινόηση ενός ιδιαίτερου μηχανισμού άντλησης επιφανειακών νερών από τον υδροφόρο ορίζοντα, εγγράφηκε στο Εθνικό μας Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2020, αφού μόνο στην περιοχή του Οροπεδίου κατασκευάζονται τέτοιου τύπου ανεμόμυλοι σε πολύ μικρότερη έκταση βεβαια σήμερα, αφού η άντληση υδάτων πραγματοποιείται πλέον σε μεγάλο βαθμό με τη χρήση γεννητριών.
Μάλιστα η τεχνογνωσία αυτή του λασιθιώτικου ανεμόμυλου εφαρμόστηκε και σε προγράμματα του ΟΗΕ τη δεκαετία του 1970 στην Αιθιοπία και Ινδία, ογδόντα χρόνια μετά την εφεύρεσή του, σώζοντας ζωές από την ξηρασία και την πείνα. Διάσπαρτοι ανεμόμυλοι σε αχρησία σήμερα αποτελούν τους αγέρωχους μάρτυρες ενός παρελθόντος, που οι γηραιότεροι κάτοικοι της περιοχής τούς συνδέουν με νοσταλγικές αναμνήσεις από την παιδική τους ηλικία, με μία άλλη εποχή ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη τους.
Ο λασιθιώτικος ανεμόμυλος αποτελεί ένα ισχυρό τοπόσημο για την περιοχή, ένα μνημείο λαϊκής τέχνης και σήμα για τοπικές εταιρείες, έχω δε την εντύπωση ότι σήμερα είναι το πλέον αναγνωρίσιμο τοπόσημο ως δημιούργημα κρητικής έμπνευσης και δημιουργίας σε επίπεδο Κρήτης, εκτός των αρχαιοτήτων. Σήμα κατατεθέν για το Λασίθι, με μικρά ή μεγαλύτερα αντίγραφα του σε ποικίλες παραστάσεις και χρήσεις να διατίθενται σε κάθε τουριστικό κατάστημα της περιοχής.
Από καιρό καταβάλλονται προσπάθειες για την αναβίωση αυτού του αιολικού πάρκου με την αναστήλωση των ανεμόμυλων, των οποίων η εγκατάλειψη ξεκίνησε από τη δεκαετία του ΄70, όταν εισήχθηκαν μηχανές πετρελαίου για την άντληση του νερού. Παράλληλα, είναι σε εξέλιξη και ερευνητικό πρόγραμμα του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου σε συνεργασία με το Δήμο του Οροπεδίου Λασιθίου, για την δημιουργία ενεργειακών ανεμόμυλων λασιθιώτικου τύπου για παραγωγή ενέργειας, αρχικά από οκτώ ηλεκτροπαραγωγικούς μύλους, με απώτερο στόχο τη μαζική παραγωγή και εγκατάστασή τους.
Ένα φιλόδοξο εγχείρημα, μια καινοτόμα τεχνολογία που εάν ολοκληρωθεί δεν θα καλύπτει μόνο τις ενεργειακές ανάγκες της περιοχής αλλά μαζί με τους αναστηλωμένους ανεμόμυλους θα αναγεννήσουν και τη χαμένη αίγλη της περιοχής.
Βασικές πηγές:
– Οροπέδιο Λασιθίου, το πρώτο αιολικό πάρκο της Ελλάδας, αρχαιολόγοι Μάνος Μιχελάκης και Μαρίνα Καραβασίλη, Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, Δεκέμβριος 2000
– Χατζάκης Γεώργιος, Το Αιολικό Πάρκο των Θεών Οροπέδιο Λασιθίου, Ηράκλειο, 2011
– Αλεξάκη Σωτήρη: Διπλωματική Εργασία “Από τον Αντλητικό Ανεμόμυλο στην εκμηχανισμένη άρδευση στο Οροπέδιο Λασιθίου“ Αθήνα 2016,
– Παρασκευή Παπαδάκη: Εμμανουήλ Χ. Παπαδάκης “Σπιρτοκούτης“ 1860-1913′ Ηράκλειο 2013
– Το περίφημο Οροπέδιο Λασιθίου, Μάκης Κρασανάκης 2019