Οι επιστήμονες σε κάθε γωνιά του πλανήτη δεν παύουν να επισημάινουν τον σοβαρό κίνδυνο που απειλεί να αφανίσει τη ζωή πάνω σ’ αυτόν.
Δηλαδή την πολλαπλή μόλυνση του περιβάλλοντος από πυρηνικά, χημικά, βιομηχανικά απόβλητα και λοιπά με συνακόλουθο την καλπάζουσα κλιματική αλλαγή. Και για όσο διάστημα η πολιτική θα αποτυγχάνει να προσφέρει αποτελεσματικές λύσεις σ’ αυτό το πρόβλημα, θα προσεγγίζει όλο και περισσότερο το μεγάλο ψέμα, που μας υποχρέωσε να ζούμε την προσποίηση πάνω σ’ ένα σωρό από σκουπίδια. Και στο μεταξύ να μας συστήνουν πολλές φορές να μην ανησυχούμε για την απειλή αλλά να προσαρμοστούμε και να μάθουμε να ζούμε μαζί της.
Με άλλα λόγια να ανπατύξουμε μια ιδιαίτερη οτπική όσο το δυνατόν περιορισμένης εμβέλειας που θα μας επιτρέψει να παραβλέψουμε αυτό που είναι ολοφάνερο στους πάντες. Ακόμη να αναπτύξουμε ένα υποτονικό νευρικό σύστημα ρυθμισμένο έτσι, που να μην αντιδρά ακόμη στον πιο άμεσο κίνδυνο.
Τέλος πρέπει να αναγνωρίσουμε τη σκοπιμότητα μιας διεθνούς πολιτικής συλλογιστικής που παίζει αδιάκοπα με τη ζωή της ανθρωπότητας και αδιαφορεί για την επιβίωσή της στο όνομα των συμφερόντων. Από την εποχή του Αριστοτέλη μέχρι σήμερα έχει επαναληφθεί πολλές φορές πως οι βασικοί στόχοι της πολιτικής είναι δύο: Πρώτον η εξασφάλιση των μελών της κοινωνίας, δηλαδή η προστασία της ζωής και δεύτερον η παροχή των δυνατοτήτων για την εξασφάλιση μιας έντιμης και άνετης ζωής.
Όμως σήμερα η απειλή της αυτοκαταστροφής αναιρεί και τους δύο αυτούς στόχους, του από παράδοση δικαίωναν την ύπαρξή της. Αν η οικονομία μας ήταν ικανή να παράγει μια αφθονία από ασημένια μαχαιροπήρουνα, προσελάνινα πιάτα, κρυστάλλινα ποτήρια και κεντητά τραπεζομάντηλα, αλλά ανίκανη να προσφέρει τρόφιμα, οι άνθρωποι θα επαναστατούσαν και θα απαιτούσαν αλλαγή του οικονομικού συστήματος.
Η ίδια απαίτηση για άμεση ριζική αλλαγή αφορά σήμερα και τη σύγχρονη πολιτική διάταξη που σκοπεύει ίσως στη παροχή ορισμένων δευτερεύουσας σημασίας εφοδίων για τη ζωή αλλά δεν είναι σε θέση να κάνει το παραμικρό για να σώσει την ίδια τη ζωή και να εξασφαλίσει την επιβίωση του ανθρώπου.
Η πολιτική διάταξη που μας κρατάει πάνω στο χείλος της αβύσσου ονομάζεται “μετριοπαθής” και “σοβαρή” ενώ κάθε ιδέα που θα μπορούσε να μας φέρει λίγα βήματα πίσω από την άκρη του γκρεμού ονομάζεται “ακραία και ριζοσπαστική”.
Χρησιμοποιώντας αυτές τις αλλοιωμένες έννοιες που μπλοκάρουν τη λειτουργία της σκέψης οι εξουσιαστές του κατεστημένου σκαταφέρνουν να υπερασπίσουν την αναχρηστική δομή της συλλογιστικής τους και να αποτρέψουν κάθε επαναστατική εκδήλωση στον τομέα της σκέψεης και της δράσης απαραίτητης ωστόσο για την εξασφάλιση της επιβίωσης της ανθρωπότητας.
Σήμερα, η καταστροφή του περιβάλλοντος έχει υπονομεύσει καθοριστικά τα θεμέλια των έργων τέχνης, της ιστορίας και της σκέψης. Είναι γνωστό ότι το καθένα από τα έργα τέχνης αποτελεί ένα δοχείο που περιέχει απόσταγμα κάποιων αισθημάτων ή κάποιων εμπειριών μιας γενιάς και προσφέρεται σα δώρο στις επόμενες γενιές. Είναι αυτό που εξασφαλίζει την ύπαρξη του κοινού κόσμου δια μέσου των γενεών
. Ένα έργο τέχνης αναφέρεται πολλές φορές στα πιο ασήμαντα πράγματα: Σ’ ένα βλέμμα, σ’ έναν πόθο, μια σκιά, αλλά από τη σιωπή που ο καλλιτέχνης θα πιάσει το πινέλο ή το μολύβι του, το ασήμαντο πράγμα περνάει στον αθάνατο κοινό κόσμο, που τον κατοικούν όλες οι γενιές. Και όπως μας έχουν πει πολλές φορές οι ποιητές, η τέχνη προστατεύει τον έρωτα και τα άλλα θνητά πράγματα από την καταστροφική μανία του χρόνου.
Και δεν είναι μόνο οι καλλιτέχνες που χάρη στην τύχη επεκτείνουν την ύπαρξή τους πέρα από τα όρια της θνητής προσωπικής τους ζωής. Είναι και οι αναγνώστε, οι ακροατές, οι θεατές, που από τη στιγμή που θα βρεθούν εμπρός σ’ ένα έργο τέχνης γίνονται σύγχρονοι με αυτό και κατά κάποιο τρόπο σύγχρονοι με τους αναγνώστες, τους ακροατές, τους θεατές, όλων των εποχών.
Η γοητεία, που ασκούν τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας τένχης επικυρώνει μέσα από τους αιώνες τον κοινό χαρακτήρα της ανθρώπινης υπόστασης και τ ταυτόχρονα αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα της σκέψης που μια πολιτική ικανή να αγκαλιάσει όλο τον κόσμο και όλες τις γενιές δεν βρίσκεται έξω από τις ανθρώπινες δυνατότητες.
Η επικοινωνία με την τέχνη αποτελεί τη βάση της πανέμορφης παρατήρησης του Καμύ: “Σαν καλλιτέχνης ξεκινώ θαυμάζοντας τους άλλους και έτσι κατεβάζω τον ουρανό πάνω στη γη”. Η επικοινωνία με την τέχνη επεκτείνεται ακόμη και στους αγέννητους.
Η κύρια αποστολή των καλλιτεχνών είναι να μιλήσουν εμπρός στα ακροατήρια των γενεών του μέλλοντος και γ’ αυτό το λόγο οι αληθινοί καλλιτέχνες περισσότερο από κάθε άλλο παρατηρητή είναι προικισμένοι με προφητικές δυνάμεις.
Πράγματι τα μεγάλα έργα τέχνης είναι συχνά τόσο καλά συντονισμένα με το μέλλον ώστε ο κόσμος χρειάζετια μερικές δεκαετίες για να τα καταλάβει. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τέχνη που σπάει τα φράγματα των σκέψεων και των αισθημάτων του παρόντος, λες και αποτελεί τον εκπρόσωπο του μέλλοντος, ζει σήμερα κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες, εφόσον αμφισβητείται πλέον η ύπαρξη του μέλλοντος.
Το έδαφος που πατά σήμερα ο καλλιτέχνης έπαψε να προσφέρει σταθερότητα στα πόδια του. Σε προηγούμενες εποχές ο καλλιτέχνης που στόχευε να εξασφαλίσει με το έργο του την επικοινωνία ανάμεσα στις γενιές του μέλλοντος και τη δική του ανησυχούσε πολές φορές πως οι απόγονοί του θα έβρισκαν ασήμαντη τη δουλειά του και κατά συνέπεια θα περνούσε στη λήθη.
Όμως στη σύγχρονη εποχή ο καλλιτέχνης πέρα από αυτόν τον φόβο έχει και την πρόσθετη αγωνία ότι το έργο του έτσι και αλλιώς θα περάσει στη λήθη επειδή αμφισβητείται η συνέχιση της ανθρώπινης ζωής.
Τα αριστουργήματα της τέχνης δεν μπορούν να ξεπεράσουν το φράγμα του χρόνου αν ο χρόνος πάψει να υφίσταται. Η νέα αβεβαιότητα δεν έγκειται στο φόβο πως το έργο κάπου θα θαφτεί και θα ξεχαστεί στα σκοτάδια της ιστορίας αλλά την ελπίδα της προστασίας οποιουδήποτε πράγματος από την καταστροφική μανία του χρόνου θα θαφτεί μέσα στα σκοτάδια ενός σύμπαντος χωρίς ανθρώπους και στον τάφο της θα κλειστούν μαζί όλα τα ανθρώπινα επιτεύγματα.
Σήμερα η καλλιτεχνική δημιουργία κινδυνεύει να υποταχθεί σε δύο πεπρωμένα. Στο πρώτο η ζωή καταστρέφει το καλλιτεχνικό έργο αλλά η ίδια επιβιώνει. Στο δεύτερο ο θάνατος σκεπάζει τη ζωή και το έργο. Το πρώτο μάς κάνει να νιώθουμε πιο έντονα την αγωνία της προσωπικής της θνητότητας και παράλληλα και τη δύναμη της κοινής ζωής του είδους.
Και ο συνδυασμός των δύο αισθημάτων μπορεί να μας σπρώξει να προσφέρουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε να προσφέρουμε στον κόσμο πριν πεθάνουμε. Το δεύτερο δεν απειλεί μόνο κάθε προσωπικό έργο αλλά τον ίδιο τον κόσμο που είναι αποδέκτης του.
Και έτσι κυριεύεται με το συναίσθημα ότι δεν αξίζει να καταπιαστούμε με τίποτα γιατί ό,τι και να κάνουμε θα πάει χαμένο έτσι κι αλλιώς. Και σίγουρα θα ήταν ματαιοπονία να προδιαγράψουμε τι μπορεί και τι δεν μπορεί η τέχνη σαν να είμαστε διαχρονικοί κριτικοί ικανοί να προβλέψουμε την τύχη που θα έχουν τα μελλοντικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα του ανθρώπου.
Όμως έχοντας υπόψη μας τον μυστηριώδη χαρακτήρα της καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορούμε απλώς να σημειώσουμε ότι μερικές από τις καλλιτεχνικές εξελίξεις στις πρόσφατες δεκαετίες αντανακλούν με λογικό ή ασυνείδητο τρόπο την επιθυμία για τη λύτρωση του ανθρώπου από την απειλή της αυτοκαταστροφής.
* Η Ειρήνη Κουτσαντωνάκη είναι μαθηματικός