Πολιτική είναι το σύνολο των ιδεών και των δράσεων, που σχετίζονται με τη διακυβέρνηση πόλης, περιφέρειας ή κράτους και γενικά με την ορθή διαχείριση των δημόσιων πραγμάτων.
Το ελληνικό κράτος έχει μακρά και διδακτική πολιτική ιστορία, που ξεκινά από την αρχαιότητα, με την ίδρυση το 600 π.Χ. της Ιώνιας Σχολής από τον Θαλή τον Μιλήσιο (640/24-530/35 π.Χ.) στη Μίλητο, αρχαία ελληνική πόλη στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας.
Σε αυτή τη Σχολή, ο Θαλής ξεπέρασε τη θεοκρατία και προσπάθησε να κατανοήσει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της επιστήμης και της φιλοσοφίας και να εξηγήσει φυσικά φαινόμενα. Από τότε, άρχισαν να εκφράζονται οι πρώτες ιδέες περί πολιτικής και διακυβέρνησης πόλεων, που στην Αθήνα τις συνέχισαν οι μαθητές του Θαλή.
Την ίδια περίπου εποχή, κατά την Αρχαϊκή περίοδο, ο Σόλων (630-560 π. Χ.), Αθηναίος νομοθέτης και φιλόσοφος, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην άσκηση πολιτικής στην αρχαία Αθήνα. Άρχοντας με έκτακτες εξουσίες, προσπάθησε να αντιμετωπίσει κοινωνικές και οικονομικές κρίσεις, επιτυγχάνοντας τη νομική και συνταγματική μεταρρύθμιση.
Θεσμοθέτησε νόμους για το δημόσιο, ιδιωτικό και ποινικό δίκαιο, κατάργησε την υποδούλωση πολιτών λόγω χρεών, ενώ παράλληλα εφάρμοσε ένα νέο σύστημα πολιτειακών τάξεων, βασισμένο στην οικονομική δυνατότητα και όχι στην καταγωγή. Μεταξύ άλλων αναφέρει:
Όσον εν πολέμω σίδηρος δύναται, τοσούτον εν πολιτεία λόγος ευ έχων ισχύει. Δηλαδή: Όση αξία έχει στον πόλεμο το σίδερο (δηλαδή τα όπλα), τόση ισχύ έχει στην πολιτική η ορθή ομιλία.
Στην αρχή της Κλασικής Εποχής, ο Αριστοφάνης (445-386 π.Χ.), Έλληνας κωμωδιογράφος, συνέδεσε άμεσα την κωμωδία με την πολιτική, ασκώντας σάτιρα κατά των πολιτικών ηγετών, των δημαγωγών και των πολεμοχαρών, ενώ παράλληλα υπερασπίστηκε τις παραδοσιακές αξίες της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Το έργο του λειτούργησε ως παράθυρο στην πολιτική και την κοινωνική ζωή της Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ., ασκώντας κριτική σε κάθε είδους υπερβολή και αδικία. Στόχος της κριτικής του ήταν οι πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες, οι δημαγωγοί και όσοι προωθούσαν νέες ιδέες, όπως οι σοφιστές.
Μεταξύ άλλων αναφέρει: Φωνή μιαρά, γέγονας κακώς, αγοραίος εί, έχεις άπαντα προς πολιτείαν ά δει. Δηλαδή: Βρώμικη φωνή, κακή ανατροφή, είσαι χυδαίος, τα έχεις όλα όσα χρειάζονται για να ασχοληθείς με την πολιτική.
Αργότερα ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.), Αθηναίος ρήτορας, είχε έντονο ενδιαφέρον για την πολιτική, εστιάζοντας στην πανελλήνια ιδέα (ενότητα των Ελλήνων), στην αναμόρφωση της δημοκρατίας μέσω της σύνεσης και της δημόσιας δράσης και στην προώθηση της ευδαιμονίας των πόλεων, ενώ δεν συμμετείχε ενεργά στην πολιτική.
Έμμεσα διαμόρφωσε την πολιτική πραγματικότητα μέσα από τη ρητορική του διδασκαλία και τα γραπτά του, με κύριο σκοπό τη βελτίωση της πόλης με ειρηνικά μέσα. Μεταξύ άλλων αναφέρει: Το της πόλεως όλης ήθος, ομοιούται τοις άρχουσιν. Δηλαδή: Το ήθος όλης της πολιτείας είναι το ίδιο μ’ αυτό εκείνων που την κυβερνούν.
Μετέπειτα, ο Πλάτων (427-347 π.Χ.), Έλληνας φιλόσοφος, με γνώσεις για την πολιτική συνυφασμένες με τη φιλοσοφία, εστίασε στην αναζήτηση ενός ιδανικού και δίκαιου πολιτεύματος, όπως περιγράφει στην Πολιτεία του, θεωρώντας την πολιτική ως συνδυασμό επιστήμης και γνώσης.
Μεταξύ άλλων αναφέρει: Μια από τις τιμωρίες που δεν καταδέχεσαι να ασχοληθείς με την πολιτική είναι ότι καταλήγεις να σε κυβερνούν οι κατώτεροί σου.
Επίσης αναφέρει: Ο αληθινός άρχων ου πέφυκε το αυτώ συμφέρον σκοπείσθαι αλλά το τω αρχομένω. Δηλαδή: Ο αληθινός άρχοντας δεν πρέπει να κοιτάζει το δικό του συμφέρον αλλά των υπηκόων του.
Αργότερα, ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), μαθητής του Πλάτωνα στην Ακαδημία της Αθήνας, ασχολήθηκε εκτενώς στα Πολιτικά με την επιστήμη της πολιτικής ζωής, θεωρώντας ότι η πόλη-κράτος είναι η υψηλότερη μορφή κοινωνίας και ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο.
Η πολιτική είναι η επιστήμη που στοχεύει στην επίτευξη του ύψιστου αγαθού, της ευδαιμονίας, μέσω της σωστής οργάνωσης της εξουσίας και της κοινότητας.
Ανέλυσε τα διάφορα πολιτεύματα, θεωρώντας ότι η πόλη δημιουργείται, με σκοπό να παρέχει αυτάρκεια και να οδηγεί στην ευημερία των πολιτών. Τέλος, στο βιβλίο του Ηθικά Νικομάχεια, συμπεραίνει πως, όταν ένα άτομο συνδυάσει στον ανώτερο βαθμό τις διανοητικές και τις ηθικές αρετές, θα πετύχει την ευδαιμονία, που θεωρείται ως προοπτική του τέλειου βίου.
Τέλος, ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.), φιλόσοφος και συνεχιστής του Αριστοτέλη, δεν ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική, αλλά αφοσιώθηκε στη φιλοσοφία, την επιστήμη και τη διδασκαλία.
Παρότι η πολιτική δεν ήταν το επίκεντρο του ενδιαφέροντός του, επηρεάστηκε από αυτήν, καθώς αντιμετώπισε εξορία για ένα διάστημα στην Αθήνα, ύστερα από ψήφισμα που απαγόρευε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας.
Μεταξύ άλλων, είχε πει ότι: Ο αυτός έφησε τοις όχλοις μήτε καλώς μήτε κακώς ποιείν· κακώς μεν γαρ παθόντες εις τον άπαντα χρόνον μνημονεύουσιν, ευεργετηθέντες δε παραχρήμα επιλανθάνονται. Δηλαδή: Στον όχλο δεν πρέπει να κάνεις ούτε καλό ούτε κακό.
Γιατί αν τους κάνεις κακό θα το θυμούνται για πάντα, και αν τους ευεργετήσεις, θα το ξεχάσουν αμέσως. Το επόμενο διάστημα υπήρξαν αυτοκρατορίες, πόλεμοι και μεσαιωνικές καταστάσεις. Στους νεότερους χρόνους μέχρι σήμερα, ξεχωρίζουν στο διεθνές στερέωμα τρεις, που ασχολήθηκαν με την πολιτική ή σχετικά θέματα:
(1) Ο Abraham Lincoln (1809-1865) υπήρξε διακεκριμένος Αμερικανός πολιτικός, που διετέλεσε πρόεδρος των ΗΠΑ από το 1861, έως τη δολοφονία του το 1865.
Μικρός, έμεινε ορφανός από μητέρα, αλλά η μητριά του ήταν πολύ καλή μαζί του και την ανέφερε πάντοτε με ευγνωμοσύνη. Η φτώχεια και η δουλειά κοντά στον πατέρα του δεν του έδωσαν τον καιρό να πάει στο σχολείο, παρά μόνον για έξι μήνες. Δεν έχανε, όμως, την ευκαιρία να διαβάζει και να μορφώνεται μόνος του, με την ενθάρρυνση και της μητριάς του.
Στα επιτεύγματά του συμπεριλαμβάνονται η διάσωση της ένωσης των βορειοαμερικανικών πολιτειών κατά τον εμφύλιο πόλεμο (1861-1865), η υπεράσπιση της δημοκρατίας και η κατάργηση της δουλείας, που αφορούσε κυρίως τον μαύρο πληθυσμό της χώρας. Μεταξύ άλλων αναφέρει: Η ψήφος είναι πιο δυνατή από τη σφαίρα. Με τη σφαίρα μπορεί να σκοτώσεις τον εχθρό σου.
Με την ψήφο μπορεί να σκοτώσεις το μέλλον των παιδιών σου.
(2) Ο Laurence J. Peter (1919-1990) ήταν Καναδός εκπαιδευτικός, γνωστός για την Αρχή του Πίτερ. Με τη σατιρική κριτική του συσχέτισε τις ιεραρχικές δομές με την αποτελεσματικότητα οργανώσεων, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνητικών και πολιτικών δομών.
Αν και το έργο του δεν επικεντρώθηκε αποκλειστικά στην πολιτική, ανέδειξε την αρχή ότι σε μια ιεραρχία, κάθε υπάλληλος τείνει να ανέρχεται στο επίπεδο της ανικανότητάς του και σχολίασε τη δυναμική της εξουσίας και την προαγωγή, με βάση και άλλα κριτήρια εκτός από την ικανότητα.
Μεταξύ άλλων, αναφέρει: Μερικές φορές αναρωτιέμαι αν τον κόσμο κυβερνούν κάποιοι έξυπνοι, που μας δουλεύουν, ή κάποιοι ηλίθιοι που μιλάνε σοβαρά.
(3) Ο Αmartya Κumar Sen (1933-) είναι Ινδός νομπελίστας Οικονομίας και κορυφαίος πολιτικός φιλόσοφος. Εκτός από το σημαντικό έργο του πάνω στις αιτίες των λιμών, οι έρευνές του στο πεδίο των αναπτυξιακών οικονομικών είχαν σημαντική επίδραση στη διατύπωση της Αναφοράς για την ανθρώπινη ανάπτυξη, που δημοσιεύθηκε από το Αναπτυξιακό Πρόγραμμα του ΟΗΕ (Batterbury and Fernando, 2004). Σε αυτήν την ετήσια έκδοση, οι χώρες κατατάσσονται με βάση οικονομικούς και κοινωνικούς δείκτες, αναδεικνύοντας τα επίπεδα φτώχειας και ανισότητας.
Είναι σαφές ότι η κοινωνία αντανακλά τις ηθικές αξίες, μεταξύ των οποίων η αλληλεγγύη, που όφειλε να αποτελεί modus vivendi. Αν δεν το καταλάβουμε, αυτό θα είναι μία μεγάλη επιστημολογική αποτυχία με μείζονες ηθικές επιπτώσεις (Παλαιολόγος, 2020).
Σήμερα παγκοσμίως και φυσικά και στην Ελλάδα, οι υφιστάμενες ανισότητες αυξάνονται, και μάλιστα με ταχύτερο ρυθμό από την αύξηση της οικονομίας.
Είναι κοινή η πεποίθηση ότι οι γενικότερες κοινωνικές και κυρίως οικονομικές ανισότητες, τα χάσματα παιδείας και πολιτισμού, η αναξιοκρατία και οι αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές, επιτείνουν, ιδιαίτερα στις δυτικές κοινωνίες, την ανάδειξη αντισυστημικών τάσεων. Μόνον πολιτική ηθική και ορθή και δίκαιη διαχείριση μπορούν να μετριάσουν τη φτώχεια, τους λιμούς και τις επιδεινούμενες κοινωνικές ανισότητες.
Βιβλιογραφία
Batterbury, S. and Fernando, J. (2004). Amartya Sen. In: Key thinkers on space and place, London Thousand Oaks: Sage, σελ. 259-363, ISBN 9780761949626.
Παλαιολόγος, Γ. (2020). Αμάρτια Σεν στην «Κ»: Η οικονομία αποτελεί αντανάκλαση ηθικών αξιών. Καθημερινή, 27/04/2020, https://www.kathimerini.gr/opinion/interviews/1075515/amartia-senstin-
k-i-oikonomia-apotelei-antanaklasi-ithikon-axion/
O Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιμο μέλος και διακεκριμένος fellow του Παγκόσμιου Οργανισμού Υδατικών Πόρων