Κι’ εμείς αφουγκραζόμενοι τη φωνή τους γυρνάμε πίσω, 101 χρόνια πριν, στον ιστορικό χρόνο, για να τιμήσομε την πορεία μέθεξης των προγόνων μας σε ιδανικά λευτεριάς, ειρήνης και δικαιοσύνης.
Στις 14 Μαΐου 1920 ο Ελληνικός στρατός καταλάμβανε την Δυτική Θράκη.
Όπως για κάθε γωνιά της ελληνικής πατρίδας έτσι και για την απελευθέρωση της Θράκης, πολλοί αγωνίστηκαν με αυταπάρνηση και αυτοθυσία. Εντύπωση κάνει όμως η συγκυρία να εμπλέκονται τόσοι πολλοί Κρητικής καταγωγής άνθρωποι στα παρακάτω ιστορικά γεγονότα.
Γεγονότα που αναφέρονται στη συμβολή της Αδριανούπολης στην επιδίκαση της Θράκης στην Ελλάδα το 1920.
Η διεθνής συγκυρία
Τον Ιούλιο του 1913 ύστερα από τον Β’ Βαλκανικό πόλεμο, υπογράφηκε στο Βουκουρέστι η συνθήκη με την οποία η Δυτική Θράκη παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία.
Κατά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο που επακολούθησε και την ήττα των Γερμανοβουλγάρων στο Μακεδονικό μέτωπο, στη Δυτική Θράκη εγκαταστάθηκε διασυμμαχικός έλεγχος αλλά οι Βουλγαρικές αρχές, πολιτικές και στρατιωτικές, παρέμειναν στις θέσεις τους και η τύχη της χώρας αφέθηκε να αποφασισθεί αργότερα, στο συνέδριο της Ειρήνης που άρχισε τις εργασίες του τον Ιανουάριο του 1919.
14-5-1920 Ελευθέρια Δυτικής Θράκης
«τα θεμέλια μου στα βουνά και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος»
Οδυσσέας Ελύτης
Την Ελλάδα στο συνέδριο εκπροσωπούσε ο πρωθυπουργός της, Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος προσπαθούσε να πείσει τους ισχυρούς της γης ότι υπερασπιζόταν μια υπόθεση δίκαιη από κάθε πλευρά, υποστηρίζοντας ότι η Θράκη ήταν ανέκαθεν ελληνική και επομένως καμιά άλλη φυλή δεν είχε τη δυνατότητα να προβάλει εθνολογικά ή άλλα δικαιώματα πάνω σ’ αυτήν.
Στη προσπάθεια του αυτή συνάντησε τη σθεναρή αντίσταση του τότε Αμερικανού Προέδρου και Αρχηγού της Αμερικανικής αποστολής στη διάσκεψη Ειρήνης, Ουίλσον, ο οποίος υποστήριζε ανθελληνικές απόψεις, προφανώς επηρεασμένος τόσο από τη σύζυγο του Βούλγαρου πρεσβευτή Πρωτογέρωφ η οποία ήταν συγγενής του, όσο και από διαφόρους κύκλους φιλότουρκων αλλά και των ομολογιούχων, οι οποίοι έβλεπαν να διακυβεύονται σοβαρά τα συμφέροντα των με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Το προβαλλόμενο επιχείρημα από τον Ουίλσον ήταν η διακήρυξη περί αυτοδιαθέσεως των λαών, τηρούμενης της αρχής του σεβασμού της θελήσεως της πλειοψηφίας. Υποστήριζε ότι στη Θράκη πλειοψηφούσαν οι Τούρκοι και συνεπώς οι διεκδικήσεις της Ελλάδος ήταν αντίθετες με το δόγμα αυτό.
Τα στοιχεία, τα οποία διέθετε ο Βενιζέλος, δια να αντικρούσει τα επικαλούμενα επιχειρήματα για τη Τουρκική πλειοψηφία της Θράκης, ήταν κυρίως δύο :
- Ότι πολλοί Έλληνες της Θράκης εκτοπίσθηκαν στην αρχή του πολέμου από τους Τούρκους και κατέφυγαν στην Ελλάδα και
- Ότι δεν είχε ηθική βάση μια στατιστική, όταν οι αποτελούντες την πλειοψηφία Τούρκοι ήσαν οι σφαγείς και διώκτες και οι Έλληνες, τα θύματα, δια της μεθόδου των διαβόητων ταγμάτων εργασίας κλπ.
Δεν ήταν όμως αρκετά.
Χρειάζονταν στο Βενιζέλο και άλλα στοιχεία και κυρίως μια πρόσφατη μαρτυρία μιας προσωπικότητας.
Η επίσκεψη
Την άνοιξη του 1920 με εντολή του προέδρου της Γαλλίας Κλεμανσώ, επισκέφθηκε ο νικητής του ανατολικού μετώπου Στρατάρχης Φρανσαί Δ΄ Εσπερέ την Αδριανούπολη. Η αποστολή του απέβλεπε στο να σχηματίσει μια γνώμη εξ’ ιδίας αντιλήψεως για τη σύνθεση του πληθυσμού.
Η Τουρκική κυβέρνηση, γνωρίζουσα προφανώς το σκοπό της επίσκεψης, διέταξε τον τουρκοκρητικό Βάλη της Αδριανούπολης να καταβάλει κάθε προσπάθεια με σκοπό, όπως όλος ο Τουρκικός πληθυσμός μετάσχει της υποδοχής.
Για να παρουσιάσει η πόλη καθαρά Τουρκικό χρώμα διατάχθηκαν όλοι οι καταστηματάρχες να κλείσουν τα καταστήματα των και να αναρτήσουν τούρκικες σημαίες και οι διευθυντές όλων των Δημοτικών σχολείων και Γυμνασίων , Ελληνικών, Εβραϊκών και Αρμενικών να οδηγήσουν τους μαθητές των φεσοφορούντας στα καθορισθέντα σημεία της μεγάλης οδού από Αδριανούπολη προς το Κάραγατς (όπου ο σιδηροδρομικός σταθμός) κρατώντας στα χέρια μικρές Τουρκικές σημαίες.
Σύμφωνα με το επίσημο πρόγραμμα της υποδοχής του Στρατάρχου, ο Βαλής, ο Στρατιωτικός Διοικητής Τζαφέρ Ταγιάρ, οι ανώτατοι υπάλληλοι και οι αρχηγοί θρησκευμάτων έπρεπε να βρίσκονται στις 9 και 30΄ π.μ. στον σιδηροδρομικό σταθμό του Καραγατσίου και στη συνεχεία να συνοδεύσουν το Στρατάρχη μέχρι του Διοικητηρίου (Πασά Καπουσού), όπου επρόκειτο να δοθεί δεξίωση προς τιμή του.
Ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος είχε πάρει επιστολή από το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την ιδιαίτερη σημασία που είχε η επίσκεψη του Στρατάρχου. Αμέσως συγκάλεσε σε σύσκεψη τη Δημογεροντία. Στη σύσκεψη συμμετείχε και ο στρατιωτικός ιατρός Γ. Τσαγρής, φίλος και συμπατριώτης του Έλληνα Ύπατου Αρμοστή στη Κωνσταντινούπολη, του Ηρακλειώτη Στρατηγού Κατεχάκη. Ο τελευταίος τον είχε στείλει στην Αδριανούπολη, με το πρόσχημα της παροχής ιατρικής περίθαλψης στους άπορους Έλληνες.
Στη σύσκεψη αποφασίσθηκε το ελληνικό στοιχείο να μη μετάσχει στην επίσημη υποδοχή αλλά να διοργανώσει δική του υποδοχή στον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο στην ελληνική συνοικία.
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Αδριανουπόλεως
Πρέπει εδώ να τονισθεί ότι το ελληνικό στοιχείο υπερείχε συντριπτικά όχι μόνο στο εμπορικό και οικονομικό τομέα αλλά και στο μορφωτικό επίπεδο. Το 1920 η εκπαίδευση στην Αδριανούπολη δεν είχε να ζηλέψει τίποτε από τα εκπαιδευτικά κέντρα της ελεύθερης Ελλάδας και όχι μόνο.
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Αδριανουπόλεως είχε συντελέσει σ’ αυτό.
Ιδρύθηκε το 1872. Ο σύλλογος αυτός ανέλαβε την εκπαίδευση η οποία μέχρι τότε ήταν στα χέρια της εκκλησίας. Πέτυχε με τις ενέργειές του να οργανώσει το Ζάππειο Παρθεναγωγείο και να τελειώσει το Γυμνάσιο. Έφεραν αποφοίτους διδασκαλείων και εισήγαγαν σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα.
Κάλεσαν ως διευθύντρια στο Ζάππειο μια Κρητικιά προσφυγοπούλα, την Αρσακειάδα Καλλιρρόη Σιγανού, τη γνωστή μετέπειτα ως Κυρία Παρρέν, ιδρύτρια του Λυκείου Ελληνίδων. Η τελευταία ανύψωσε το Παρθεναγωγείο μεταρρυθμίζοντας το πρόγραμμά του κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μέσα στα υποχρεωτικά μαθήματα ήταν και η Γαλλική γλώσσα.
Η λειτουργία του Παρθεναγωγείου ήταν ευλογία. Δεν μόρφωσε μόνο χιλιάδες κοριτσιών τα οποία έγιναν μητέρες και ύψωσαν το πνευματικό και εκπολιτιστικό επίπεδο των υποδούλων, αλλά πολλές απ’ αυτές, τις ανώριμες κοπέλες των 15-16 χρονών, σκορπίστηκαν στα 4 πέρατα του υπόδουλου ελληνισμού για να μεταδώσουν τα λίγα -έστω – φώτα στις γενιές των ραγιάδων που διψούσαν φωτισμό και μάθηση.
Αν ποτέ τιμήσει το ελληνικό κράτος τους δασκάλους του Έθνους πρέπει να βρει τρόπο να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του στην άγνωστη δασκαλίτσα του Ζαππείου Παρθεναγωγείου Αδριανουπόλεως.
Η Υποδοχή
Ας ξαναγυρίσομε όμως στην επίσκεψη του Στρατάρχη Φρανσαί Δ΄ Εσπερέ.
Πέρα από τους κινδύνους που είχε η απόφαση να αγνοήσουν την επίσημη Τουρκική υποδοχή και να προετοιμάσουν καθαρά ελληνική, υπήρχε και το πρόβλημα πως θα ειδοποιούσαν τον Στρατάρχη.
Στην οδό που συνέδεε το Κάραγατς με την Αδριανούπολη υπήρχε τότε το ξενοδοχείο «Αμερική» ελληνικής ιδιοκτησίας. Εκεί αποφασίστηκε να κρυφθεί ο Μητροπολίτης μαζί με ένα μέλος της Δημογεροντίας. Μαζί και μία τελειόφοιτη του Παρθεναγωγείου, που κρατούσε μια μεγάλη ανθοδέσμη.
Όταν η πλησίασε το αυτοκίνητο του στρατάρχη, μαζί με το Βαλή και τον στρατιωτικό Διοικητή, η κοπελίτσα κατάλληλα ειδοποιημένη από υπάλληλο του ξενοδοχείου που περίμενε στο απέναντι πεζοδρόμιο, παραμέρισε τους αστυνομικούς, βγήκε στη μέση του δρόμου κρατώντας μια ανθοδέσμη και σταμάτησε το αυτοκίνητο.
Αμέσως ο Μητροπολίτης πλησίασε και ευχήθηκε το «ως ευ παρέστη» στο Στρατάρχη, μαζί με την παράκληση να παραστεί στη δεξίωση που οργάνωσε προς τιμή του η ελληνική κοινότητα στο Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο.
Ο στρατάρχης στράφηκε προς τον κατάχλομο από την ταραχή του Βαλή και του είπε «θα πάμε μαζί κ. Βαλή;» και μετά την καταφατική απάντηση του Βαλή συνέχισε η πομπή το επίσημο πρόγραμμα.
Την ώρα που θα ερχόταν ο Στρατάρχης, σύμφωνα με το σχέδιο της δημογεροντίας άρχισαν να κτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών για να συγκεντρωθούν οι κάτοικοι. Ένα πλήθος κόσμου που μέχρι τότε έμενε κλειδαμπαρωμένο στα σπίτια πλημμύρισε τους δρόμους. Η πλατεία και οι γύρω δρόμοι γέμισαν από κόσμο που ήρθε από κάθε σημείο της πόλης και τα προάστια.
Οι περίοικοι έστρωσαν χαλιά στους δρόμους όπου θα περνούσε το αυτοκίνητο του Στρατάρχη.
Οι μαθητές, που περίμεναν στα σχολεία μέχρι εκείνη τη στιγμή, προσήλθαν με τους δασκάλους τους και παρατάχθηκαν στην πλατεία προ του κτιρίου της φιλεκπαιδευτικής εταιρείας.
Η είσοδος του κτιρίου και η ευρύχωρη αίθουσα υποδοχής είχαν στολιστεί με ελληνικές και γαλλικές σημαίες.
Μετά από μακρά αναμονή το αυτοκίνητο έφθασε.
Τον στρατάρχη και τη συνοδεία του, υποδέχθηκαν στα σκαλιά ο Μητροπολίτης και ο Γυμνασιάρχης. Άρχισαν οι προσφωνήσεις αλλά οι ζητωκραυγές του πλήθους κάλυπταν τους λόγους.
Μόλις μπήκε στην αίθουσα ο στρατάρχης, μαθήτριες με συνοδεία πιάνου τραγούδησαν τον Γαλλικό και τον Ελληνικό εθνικό ύμνο παρουσία του Βαλή και του Τούρκου στρατιωτικού διοικητή.
Επακολούθησε λόγος όπου ο ομιλητής παρακάλεσε τον στρατάρχη να συνηγορήσει στη διάσκεψη της Ειρήνης για το δίκαιο των ελληνικών αιτημάτων.
Στη δεξίωση που επακολούθησε ο στρατάρχης είχε την ευχάριστη έκπληξη να διαπιστώσει ότι όλοι οι παρευρισκόμενοι Έλληνες μιλούσαν γαλλικά.
Έφυγε επευφημούμενος από το πλήθος, που όλη την ώρα της δεξίωσης περίμενε υπομονετικά, δίνοντας με την παρουσία του τη δική του ειρηνική μάχη.
Η δικαίωση
Επέστρεψε ο στρατάρχης στην Κων/πολη γοητευμένος από την υποδοχή και συνηγόρησε δια της μαρτυρίας του στη συνδιάσκεψη της Ειρήνης για την περίπτωση της Θράκης.
Ο Βενιζέλος εκμεταλλεύτηκε τη συνηγορία αυτή στο έπακρο.
Η αθηναϊκή εφ. ΠΑΤΡΙΣ την Παρασκευή 1-5-1920 έγραψε τις δηλώσεις του Ελ. Βενιζέλου στη Βουλή.
« Είμαι ευτυχής, κύριοι, δυνάμενος να ανακοινώσω σήμερον προς ημάς εν περιλήψει τους όρους της μετά της Τουρκίας συνθήκης.
Κατά τας διατάξεις της συνθήκης αυτής η Ελλάς επεκτείνεται μέχρι του Ευξείνου Πόντου, περιερχομένης εις αυτήν ολοκλήρου της Θράκης εκτός εκείνης που έμεινε εντός των ορίων της Βουλγαρίας με τη συνθήκη Νεϊγύ. (Εννοεί την Ανατολική Ρωμυλία)1»
Τα ορφανά του πολέμου
Στις 14-5-1920 ο ελληνικός στρατός με επικεφαλής τον Κρητικής καταγωγής στρατηγό Ζυμβρακάκη εισέρχεται στην Κομοτηνή.
Το πρωί εκείνο η πόλη έπλεε στο γαλάζιο.
Όλη νύχτα συνεργεία σε σπίτια έραβαν σημαίες και άλλες βγήκαν από σεντούκια όπου ήταν καταχωνιασμένες.. Οι αλλοεθνείς έμειναν κατάπληκτοι..
Επακολούθησε στρατιωτική παρέλαση.
Αλλά από την παρέλαση των απελευθερωτικών στρατευμάτων έκλεψε την τιμή η παρέλαση των ορφανών του πολέμου που ακολούθησε. Ο Στρατηγός Ζυμβρακάκης συγκινημένος κατέβηκε από το άλογο και σε στάση προσοχής χαιρετώντας, απέτεινε τον οφειλόμενο φόρο τιμής στους απογόνους των πραγματικών και αφανών ελευθερωτών της πατρίδας.
Θράκη Χαίρε!
Η Δυτική Θράκη ενώθηκε με τον εθνικό κορμό.
Οι περιστάσεις το έφεραν ώστε η Ανατολική Θράκη και η Ανατολική Ρωμυλία να μείνουν έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους και έγιναν για μας οριστικά οι χαμένες και αλησμόνητες πατρίδες.
Γιορτάζοντας στις 14 Μαΐου τα Ελευθέρια της Θράκης ξαναφέρνομε στη μνήμη μας τους αγώνες και τις θυσίες των προγόνων μας, φιλοδοξώντας να τους μετουσιώσομε σε καθημερινές πρακτικές διαφύλαξης της ακεραιότητας, της πεμπτουσίας του έθνους μας. Αλλά και σε πανηγύρι χαράς και αδελφοσύνης, που θα τιμήσει κάθε λογική ειρηνικής διαβίωσης των ανθρώπων της Θράκης, που θα επιτρέψει τη δικαίωση για πολλοστή φορά των όσων έλεγε ο ποιητής.
«Η ειρήνη θέλει δύναμη να την αντέξεις…
Και ο λόγος του χάθηκε σαν ευωδιά…
Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας!».
1. Με τη συνθήκη του Νεϊγύ έγινε η πρώτη ανταλλαγή πληθυσμών στα Βαλκάνια μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας. Θυσιάστηκε ο ελληνισμός της Ανατολικής Ρωμυλίας με αντάλλαγμα τη Μακεδονία. Ήταν μια θυσία οδυνηρή αλλά αναγκαία, για την οποία ο Ελ. Βενιζέλος ζήτησε από τον ελληνικό πληθυσμό της Θράκης δημόσια συγνώμη. Η θυσία αυτή δυστυχώς ξεχάστηκε από τα μεταγενέστερα γεγονότα.