Η ταυτοποίηση των πόλεων της αρχαίας Κρήτης απασχόλησε από τις αρχές της ενετοκρατίας πολλούς περιηγητές, ερευνητές, ιστορικούς και αρχαιολόγους. Το μεγαλύτερο μέρος των αρχαίων πόλεων έχει ταυτοποιηθεί και αρκετές εξ’ αυτών έχουν ανασκαφτεί έστω και μερικώς. Υπάρχουν όμως ακόμη και σήμερα πόλεις που δεν έχουν ταυτοποιηθεί, αφού οι απόψεις των ειδικών διαφέρουν και συγκρούονται.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αρχαία πόλη Θέναι αλλά και ο σημαντικός τόπος που ονομαζόταν Ομφάλιον Πεδίον και σχετιζόταν με τη πόλη αυτή. Η αρχαία πόλη Θέναι σχετιζόταν με την θεά Αθηνά αφού το όνομα παραπέμπει στη κόρη του Δία σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία. Η πόλη δεν αναφέρεται σε συνθήκες κρητικών πόλεων ούτε αποδίδονται νομίσματα σ’ αυτή. Δηλαδή δεν ήταν ανεξάρτητη πόλη, μάλλον ήταν δορυφόρος της Κνωσού ή ανήκε στο κοινό των Αρκάδων.
Ο άγγλος Robert Pashley στην επίσκεψη του στη Κρήτη το έτος 1833, προς αναζήτηση των αρχαίων κρητικών πόλεων, σε βιβλίο του με τίτλο Ταξίδια στην Κρήτη που εξέδωσε το έτος 1837, προσδιορίζει την αρχαία πόλη των Θενών στήν ευρύτερη περιοχή του χωριού Κανί Καστέλι (Προφήτης Ηλίας) της επαρχίας Τεμένους.
Ο επίσης άγγλος Spratt στην επίσκεψη του στη Κρήτη το έτος 1851 προσδιορίζει τη πόλη των Θενών στο χωριό Σαμπά και το Ομφάλιον Πεδίον το ταυτίζει με το υψίπεδο της επαρχίας Πεδιάδας.
Ο αρχαιολόγος Σπύρος Μαρινάτος ανασκάπτοντας το έτος 1938 την Αμνισό, ανέσκαψε το ιερό του Δία του Θενάτα. Στη συνέχεια ο ίδιος ταύτισε την πόλη των Θενών με την Αμνισό και προσδιορίζει το ομφάλιον πεδίον με βραχώδες έξαρμα στο Μέσα Καρτερό. Τη θέση αυτή που πρώτος διατύπωσε ο Μαρινάτος αποδέχθησαν οι περισσότεροι αρχαιολόγοι, ιστορικοί και ερευνητές.
Επειδή όμως η θέση αυτή δεν συμβαδίζει με τις φιλολογικές πηγές αρκετοί διαφοροποιήθηκαν υποστηρίζοντας τη θέση του Spratt ή άλλες παραπλήσιες θέσεις όπως το Αστρίτσι και ο Γαλατάς όπου έχουμε σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα.
Ας εξετάσουμε όμως αναλυτυτικά όλα τα στοιχεία που μας δίνουν οι αρχαίες πηγές:
Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει: «Θέναι, πόλις Κρήτης, τινές δε Αρκαδίας, οι δε όρος, το εθνικόν Θεναίος και Θεναίοι και Θενείς». Ο ίδιος συγγραφέας συνεχίζει: «Ὀμφάλιον, τόπος Κρήτης πλησίον Θενῶν καὶ Κνωσσοῦ. ἔστι καὶ Θετταλίας. τὸ ἐθνικὸν Ὀμφαλίτης».
Ο Καλλίμαχος (Ύμνος στον Δία, 42) αναφέρει: «εὖτε Θενὰς ἀπέλειπεν ἐπὶ Κνωσοῖο φέρουσα, Ζεῦ πάτερ, ἡ Νύμφη σε, Θεναὶ δ᾽ ἔσαν ἐγγύθι Κνωσοῦ,
τουτάκι τοι πέσε, δαῖμον, ἄπ᾽ ὀμφαλός· ἔνθεν ἐκεῖνο Ὀμφάλιον μετέπειτα πέδον καλέουσι Κύδωνες».
Ο Διόδωρος Σικελιώτης (V, 70) αναφέρει: «Φερομένου μὲν γὰρ ὑπὸ τῶν Κουρήτων αὐτοῦ νηπίου φασὶν ἀποπεσεῖν τὸν ὀμφαλὸν περὶ τὸν ποταμὸν τὸν καλούμενον Τρίτωνα, καὶ τὸ χωρίον τε τοῦτο καθιερωθὲν ἀπὸ τοῦ τότε συμβάντος Ὀμφαλὸν προσαγορευθῆναι καὶ τὸ περικείμενον πεδίον ὁμοίως Ὀμφάλειον». Ο ίδιος συγγραφέας (V, 72) συνεχίζει: «Μυθολογοῦσι δὲ καὶ τὴν Ἀθηνᾶν κατὰ τὴν Κρήτην ἐκ Διὸς ἐν ταῖς πηγαῖς τοῦ Τρίτωνος ποταμοῦ γεννηθῆναι· διὸ καὶ Τριτογένειαν ὀνομασθῆναι».
Σύμφωνα λοιπόν με τις πηγές η πόλη Θέναι βρισκόταν σε ορεινή θέση (υψομετρικά), κοντά στην Αρκαδία (ίσως να αποτελούσε πόλη του κοινού των Αρκάδων).
Το ομφάλιον πεδίο βρισκόταν στη περιοχή των Θενών, μεταξύ Θενών και Κνωσού. Στο Ομφάλιον πεδίο κατέπεσε ο ομφαλός του Δία κατά τη μεταφορά του, και στο Ομφάλιον πεδίο έχει τις πηγές του ο ποταμός Τρίτωνας. Από τη κρητική μυθολογία γνωρίζουμε ότι ο Δίας γεννήθηκε στο Δικταίον Αντρον και μεγάλωσε στο Ιδαίον Άντρον. Η μεταφορά του από το ένα σπήλαιο στο άλλο σχετίζεται με το Ομφάλιον Πεδίον.
Από την αρχή των ερευνών μας, για την ταυτοποίηση των Θενών και του Ομφάλιου Πεδίου, στραφήκαμε σε μια χαρακτηριστική περιοχή που βρίσκεται στο κέντρο του νομού Ηρακλείου. Η περιοχή αυτή περικλείεται από τα χωριά Χουδέτσι, Άγιος Βασίλειος, Αλάγνι, Στίρονας, Πανόραμα (Γουρνιά), Αμουργέλλες και Παρθένι. Το τοπωνύμιο “Παρθένι” καθώς και σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα 1500 μέτρα βορειότερα στη θέση «Φλαμπουριάρη», πήλινο κεφάλι Αθηνάς με κράνος, μας έδωσαν το στίγμα της περιοχής των αρχαίων Θενών.
Στο κέντρο περίπου αυτής της περιοχής βρίσκεται το φρούριο των Θόλων και η ευρύτερη περιοχή ονομάζεται «Θόλοι». Το φρούριο των Θόλων βρίσκεται 2 χιλιόμετρα δυτικά από το Αλάγνι σε υψόμετρο 662 μέτρων. Η κατασκευή του ανάγεται στον 16-17ο αιώνα, δηλαδή στο τέλος της ενετοκρατίας.
Το τοπωνύμιο «Θόλοι» σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη ερμηνεύεται από τους θολωτούς χώρους που είχε το κτίριο. Κοντά στο φρούριο και σε απόσταση περίπου 200 μέτρα δυτικά βρίσκεται ο Ναός των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που φέρει το οικόσημο των Corner (Κορνάρων) και αναγράφεται η ημερομηνία ΑΧΙΔ (1614).
Αν μελετήσουμε το χάρτη Γ.Υ.Σ. (Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού) κλίμακας 1:5.000 θα παρατηρήσουμε ότι ακριβώς από το φρούριο των Θόλων πηγάζει ο Τρίτωνας ποταμός, σημερινός Καρτερός. Επίσης στο Google Earth η ευθεία που ενώνει το Δικταίο Άντρον με το Ιδαίον Άντρον περνά από τη περιοχή των Θόλων και συγκεκριμένα 1500 μέτρα βορειότερα από το φρούριο των Θόλων. Επίσης τα βρόχινα νερά που πέφτουν στους Θόλους άλλα απορρέουν στο Κρητικό και άλλα στο Λυβικό πέλαγος. Η απόσταση από το Κρητικό πέλαγος είναι περίπου η ίδια με την απόσταση από το Λυβικό πέλαγος.
Σύμφωνα με το λεξικό LIDDEL & SCOTT της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Ομφάλιον είναι υποκοριστικό του Ομφαλού και Ομφαλός μεταξύ άλλων σημαίνει το κέντρο. Ο λόφος των Θόλων αποτελεί το κέντρο του Νομού Ηρακλείου και ίσως στην αρχαιότητα να νόμιζαν ότι αποτελούσε και το κέντρο της Κρήτης. Γνωρίζοντας τα στοιχεία αυτά οι αρχαίοι Κρήτες ονόμασαν τη περιοχή Ομφάλιον Πεδίον συσχετίζοντας τη περιοχή με τα ιερά σπήλαια του Δία, Δικταίον και Ιδαίον Άντρον.
Ίσως πρίν το κτίσιμο του φρουρίου των Θόλων και του ναού των Αγίων Αποστόλων να υπήρχαν ερείπια αρχαίων κτιρίων ή ερείπια αρχαίου ναού του Δία ή της Αθηνάς και η περοχή να ονομαζότων ήδη «Θόλοι» από το κυκλικό σχήμα του ναού. Σύμφωνα με το λεξικό Ancient Greek (LSJ) μία ερμηνεία που δίνεται για το λήμμα Ομφαλός είναι ο Θόλος και έτσι υπάρχει τοπωνυμική σύνδεση του Ομφαλού με τους Θόλους.
Στο βιβλίο του Χαράλαμπου Γάσπαρη: «CATASTICI FEUDORUM CRETE CATASTICUM SEXTERII DORSODDURI 1227-1418», Αθήνα 2004, στα έγγραφα με αριθμούς 396 (έτους 1297), 402 (έτους 1415), 403 (έτους 1416) και 404 (έτους 1416), αναφέρονται αντίστοιχα τα τοπωνύμια Atanie, Athania (ταύτιση Gurnochefala), Athania (ταύτιση Gurnochefala) και Thania (ταύτιση Gurnochefala).
Ο συγγραφέας σωστά ταυτίζει τα τοπωνύμια Atanie, Athania και Thania μεταξύ τους στη συνέχεια δε εσφαλμένα, κατά την άποψη μας, τα ταυτίζει με το τοπωνύμιο Αϊτάνια. Το αναφερόμενο τοπωνύμιο Γουρνοκεφάλα (Gurnochefala) παραπέμπει στο χωριό Γουρνιά σημερινό Πανόραμα και τα εξεταζόμενα έγγραφα αναφέρονται κατά πλείστον στην ευρύτερη περιοχή. Τα τοπωνύμια Atanie, Athania και Thania θα πρέπει να ταυτιστούν με την αρχαία πόλη Θέναι αφού είναι γνωστό ότι στη δωρική διάλεκτο η Αθηνά ονομαζόταν Αθάνα.
Στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται το χωριό Ιππόδρομος. Συγκεκριμένα στα έγγραφα με αριθμούς 1126 (έτους 1227), 1128 (έτους 1339), 1130 (έτους 1227) και 1179 (έτους 1227), αναφέρονται αντίστοιχα τα τοπωνύμια Ipodromo, Ypodromo, Ipodromo και Ipodromon.
Από τα αρχαιολογικά σημειώματα του Στέφανου Ξανθουδίδη έτους 1915 διαβάζουμε: «25 Αυγούστου, Γ ο υ ρ ν ι ά, Δύο μετόχια Τουρκικά, Έκκλησίαι δύο εις το νοτιώτερον, η μία τζαμί ή άλλη αρκετά, διατηρημένη με οικόσημον εις το υπέρθυρον (σχέδιον μορφής πτερών ανεμομύλου,ατελώς αποδοθέν). ΒΔ του χωρίου υπάρχει η τοποθεσία Ί π π ό δ ρ ο μ ο ς. Κατά τας πληροφορίας των χωρικών είς τον λόφον Π ε τ ρ ο κ έ φ α λ ο ν νοτιώτερον των Γουρνιών ευρίσκονται αρχαία κτίρια και παλαιά εκκλησία.
Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι το τοπωνύμιο Ιππόδρομος διατηρείται ακόμη και σήμερα και βρίσκεται 1000 μέτρα ΒΔ του χωριού Πανοράμα (Γουρνιά), σύμφωνα με τα στοιχεία του Εθνικού Κτηματολογίου. Το τοπωνύμιο Ιππόδρομος, χωριό Ιππόδρομος στις αρχές της Ενετοκρατίας, μας δηλώνει ότι στη περιοχή υπήρχε Ιππόδρομος και μία αρχαία πόλη. Ο ιππόδρομος αφήνει ίχνη αφού η κατασκευή του απαιτεί επίπεδο έδαφος με ελάχιστες διαστάσεις πλάτος 50 μέτρα και μήκος 350 μέτρα. Η έρευνα μας σε χάρτη Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:5.000 μας έδωσε τη πιθανή θέση του αρχαίου Ιπποδρόμου στη θέση «Μέγα Λειβάδι», υψόμετρο 605 μέτρα, 700 περίπου μέτρα βορείως του τοπωνυμίου «Ιππόδρομος» και 600 μέτρα νοτίως του φρουρίου των Θόλων.
Ο λόφος “Πετροκέφαλον” που αναφέρει ο Ξανθουδίδης ταυτίζεται με το σημερινό ύψωμα «Αμυγδαλοκέφαλο» (υψόμετρο 513 μέτρα) που βρίσκεται 1300 μέτρα νότια του οικισμού Πανοράματος (Γουρνιά). Στους πρόποδες αυτού του λόφου βρίσκεται η εκκλησία Άγιος Αντώνιος που ταυτίζεται με την παλαιά εκκλησία της αναφοράς Ξανθουδίδη.
Η «Γουρνοκεφάλα» είναι το ύψωμα (υψόμετρο 658 μέτρα) μεταξύ των οικισμών Πανοράματος και Στίρονα. Το σημερινό τοπωνύμιο είναι «Χωστό Νερό»ή «Βορεινά». Η Γουρνοκεφάλα θα πρέπει να ήταν η ακρόπολη της αρχαίας πόλης των Θενών.
Από όλα τα παραπάνω στοιχεία που αναφέραμε προκύπτει ότι η θέση της αρχαίας πόλης «Θέναι» βρισκόταν στη περιοχή που βρίσκεται σήμερα το χωριό Πανόραμα (πρώην Γουρνιά) Μονοφατσίου, ενώ η θέση του «Ομφάλιου Πεδίου» βρισκόταν στους Θόλους 2ΚΜ περίπου δυτικά από το Αλάγνι.
O Εμμαν. Μιχ. Αστυρακάκης είναι τοπογράφος μηχανικός – ερευνητής