Στην Κρήτη, τα αρχαία Ασκληπιεία και ευρήματα σχετικά με τη λατρεία του Ασκληπιού, έχουν εντοπιστεί στις θέσεις Λεβήνα, Λισσό, Ίτανο, Λατώ, Ολούς, Αρκάδες, Χερσόνησο, Κνωσσό, Γόρτυνα, Άπτερα, Έρανο, Καλαμαύκα και πιθανόν Ιεράπετρα (Μανούτσογλου, 2017).
Η θεουργική ιατρική, πέραν από τα άλλα τελετουργικά, περιλάμβανε και την εγκοίμηση, που ήταν η θεραπεία μέσω του ύπνου και των ονείρων, η οποία ασκούταν σε ειδικούς ιερούς χώρους, όπως αυτοί των άβατων των Ασκληπιείων. Στους χριστιανικούς χρόνους, η εγκοίμηση στο άβατο του Ασκληπιείου αντικαταστάθηκε από αυτήν στη μονή ή στον ναό του θεράποντος αγίου-ιατρού (Γιγουρτάκης, 2024).
Ιστορικά, από τις καταγεγραμμένες ιαματικές πηγές, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν αυτές των Ασκληπιείων Λεβήνας και Λισσού. Ακολουθώντας από τη Γόρτυνα μια ευθεία νοητή γραμμή προς τα νότια, βρίσκεται η Λεβήνα, γνωστή ως το λιμάνι της Γόρτυνας, αλλά πολύ περισσότερο για το σημαντικό ιερό του Ασκληπιού, που διέθετε.
Το όνομα της αρχαίας πόλης είναι πιθανόν φοινικικής εποχής (ca 1050-539 π.Χ.) και προέρχεται μάλλον από τη μορφή του δυτικού ακρωτηρίου, που μοιάζει με κεφάλι λιονταριού. Όμως, ο πρώτος βεβαιωμένος οικισμός, στην περιοχή της Λεβήνας, ανάγεται στην Πρωτομινωική εποχή (ca 2600 – 2000 π.Χ.).
Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές του Στράβωνα και του Φιλόστρατου, η πόλη της Λεβήνας γνώρισε και πάλι ανάπτυξη και εξέλιξη, όταν έγινε λιμάνι της Γόρτυνας και κατασκευάστηκε το ιερό του Ασκληπιού, περίπου τον 4ο αιώνα π.Χ. Οι ίδιες πηγές αναφέρουν ότι οι Γορτύνιοι ίδρυσαν το ιερό, σύμφωνα με τους κανόνες και τις ιεροτελεστίες που ίσχυαν στο ιερό της Επιδαύρου.
Η Λεβήνα γνώρισε μεγάλη ακμή στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, όταν η Γόρτυνα, μετά την καταστροφή της Φαιστού, στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ., έγινε πρωτεύουσα της Μεσσαράς και αργότερα όλης της Κρήτης.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ήταν η πηγή στη Λεβήνα (Εικ. 1).
Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτή η πηγή ήταν αλατούχα με θερμοκρασία 22°C, είχε θεραπευτικές ιδιότητες και συνέχισε να χρησιμοποιείται για θεραπευτικούς σκοπούς, τόσο στους ιστορικούς όσο και στους βυζαντινούς χρόνους. Η πηγή αυτή παρείχε ιαματικό νερό στο θεραπευτήριο από την αρχαιότητα μέχρι τη δεκαετία του ’60 σε μικρή δεξαμενή, σε υψόμετρο 25 m και σε απόσταση 200 m περίπου από την ακτή (Μανούτσογλου, 2019).
Σήμερα η πηγή του Ασκληπιείου δεν λειτουργεί.
Ένα άλλο Ασκληπιείο υπήρχε στην αρχαία Λισσό, που βρίσκεται στα ΝΑ του Νομού Χανίων, κτισμένο σε μια μικρή κοιλάδα ανάμεσα στην αρχαία Συία (σημερινή Σούγια) και την Παλαιόχωρα. Ήταν επίνειο της Ελύρου και ήκμασε από τα κλασικά χρόνια έως και τον 9ο αιώνα μ. Χ., όταν καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς.
Υπήρξε μια διάσημη πόλη κυρίως εξαετίας του Ασκληπιείου της, όπου ασθενείς από όλη την Κρήτη έρχονταν για να θεραπευτούν στα ιαματικά λουτρά της. Από τον ναό του Ασκληπιού, που καταστράφηκε από σεισμό, διατηρούνται ψηφιδωτά πατώματα με απεικονίσεις ζώων.
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης είναι σκορπισμένα παντού, στην ευρύτερη περιοχή, όπου μπορεί κανείς να συναντήσει κιονόκρανα, βάσεις κτηρίων και κομμάτια μαρμάρων. Το Ασκληπιείο υπήρξε πιθανώς ο κύριος λόγος για τη φήμη και τον πλούτο της πόλης (Εικ. 2). Η Λισσός ήταν θρησκευτικό κέντρο κατά την αρχαιότητα και γι’ αυτό δεν υπήρχε καμία οχύρωση για την προστασία της (Αngelakis et al., 2020).
Ο ναός του Ασκληπιού ήρθε στο φως με τις ανασκαφές, που έγιναν από το 1957 έως το 1960, επειδή τον είχαν καλύψει τεράστιοι βράχοι, που είχαν κυλήσει από ψηλότερα σημεία, εξαιτίας προφανώς ισχυρού σεισμού.
Ο Μανούτσογλου (2019) ανέλυσε δείγματα νερού από την πηγή της αρχαίας Λισσού, κατά τη διάρκεια της ζεστής περιόδου, που η πηγή ήταν υποθερμική από 20,3 έως 20,7 °C και χαρακτηρίστηκε ως ασβεστομαγνησιούχο οξυανθρακικό (Ca-Mg-HC03). Η Κρήνη σήμερα φαίνεται στην Εικόνα 3.
Πριν από πολλές δεκαετίες, όπως έχει προαναφερθεί, καταγράφηκαν οι ιαματικές πηγές της Ελλάδος, που ανέρχονται σε 822 περίπου. Από αυτές, 100 περίπου έχουν καταγραφεί στην Κρήτη, αν και είναι λιγότερο γνωστές και σχεδόν μη αξιοποιημένες, σε σχέση με αυτές άλλων περιοχών της Ελλάδος. Οι περισσότερες από αυτές εντοπίζονται στη δυτική Κρήτη.
Μερικές από αυτές είναι: Στον Δήμο Χανίων η πηγή Βατόλακκου, στον Δήμο Κανδάνου-Σελίνου οι πηγές Λιμπιναρέ και Τζανουδιανών στα Τεμένια και οι πηγές Σκλαβοπούλας, Παλαιοχώρας, Ροδωβάνι και Πλεμενιανών στον Άγιο Γεώργιο. Στον Δήμο Κισσάμου βρίσκονται οι πηγές Επισκοπής, Καστελλίου, Σηρικάρι και Καλουδιανών και τέλος στον Δήμο Αποκορώνου οι πηγές Μαχαιρών, Σαρακήνας, Βόθιανων, Ακρωτήριου, Σούδας, Πλάκας και Καστέλου.
Βιβλιογραφία
Angelakis, A. N., Antoniou, G., Yapijakis, C., and Tchobanoglous G. (2020).
History of Hygiene Focusing on the Crucial Role of Water in the Hellenic Asclepieia (i.e., Ancient Hospitals). Water 12(3), 754: 1- 17; https://doi.org/10.3390/w12030754
Γιγουρτάκης, Ν. (2024). Ο ναός του Αγίου Ιωάννη στα Καπετανιανά Αστερουσίων και η μαρτυρία για τον Ασκληπιό. Πρακτικά του 3ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Γόρτυνας, Μητρόπολη, Γόρτυνος. Σελ. 107-119.
Manutsoglou, E. (2017). The thermal springs of Asklipieions in Crete, Greece.
In Proceedings of the 11th Hydrogeological Conference of Greece, Athens, Greece, 4–6 October 2017; Hellenic Hydrogeology Committee of International Association of Hydrogeologists (IAH): Athens, Greece, 2017; pp. 279–290
Μανούτσογλου, Μ. (2019). Το ιαματικό νερό των αρχαίων Ασκληπιείων της Κρήτης. Εφημ. Συντακτών 21/03/2019, Αθήνα.
Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιμο μέλος και διακεκριμένος fellow του Παγκόσμιου Οργανισμού Νερού (IWA)