Ο τίτλος θα μπορούσε να θεωρηθεί λογοπαίγνιο ή, αντίθετα, μια σκέψη πάνω σε ένα δίλημμα που μας ταλανίζει επειδή δεν το θέτουμε στη σωστή βάση. Θα επιχειρήσω το δεύτερο. Ο ακραίος σοσιαλισμός έχει αποτύχει στην πράξη, οπουδήποτε, από όποιους και με όποιον τρόπο επιχειρήθηκε. Δεν έπαιξαν ρόλο το κοινωνικό υπόβαθρο, το μορφωτικό επίπεδο, ούτε καν το χρώμα της επιδερμίδας.
Το γιατί δεν είναι του παρόντος. Αλλά να μην ξεχνάμε ότι το παρελθόν και το παρόν δεν αποτελούν πάντοτε αξιόπιστη προφητεία για το μέλλον. Ίσως κάποια στιγμή μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία να είναι πρόσφορη για έναν ιδεώδη σοσιαλισμό. Μέχρι τότε, «τοπικές» απόπειρες φαίνεται ότι θα είναι καταδικασμένες σε αποτυχία.
Ούτε, φυσικά, ο ακραίος φιλελευθερισμός μπορεί να προβληθεί ως το ιδεατό σύστημα του μέλλοντος. Ο κύκλος των οικονομικών κρίσεων αποτελεί εγγενές στοιχείο του φιλελευθερισμού και η ανισότητες που δημιουργεί θα αποτελούν μια ανοιχτή κοινωνική πληγή. Το επιχείρημα ότι ο φιλελευθερισμός «τραβάει όλους προς τα επάνω» είναι, εν πολλοίς, σωστό. Το βιοτικό επίπεδο έχει θεαματικά βελτιωθεί, ως παγκόσμιος μέσος όρος.
Ο φιλελευθερισμός έδρασε περισσότερο ως προωθητική παρά ως ανασταλτική δύναμη σ’ αυτό το επίτευγμα. Παράλληλα έχει ωριμάσει, ευτυχώς, η ιδέα ότι πρέπει να χαλιναγωγηθεί προτού εξαντληθούν οι δυνατότητες του πλανήτη. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο αντίποδας, ο ακραίος σοσιαλισμός, είναι η λύση.
Φυσικά, απορρίπτω και τις δυο ακρότητες. Όμως θεωρώ ότι το δίλημμα «σοσιαλιστικός φιλελευθερισμός ή φιλελεύθερος σοσιαλισμός» έχει νόημα και έχω την προτίμησή μου: φιλελεύθερος σοσιαλισμός. Πού τη στηρίζω; Πρώτα, στο βιοκοινωνιολογικό ένστικτο που εμφωλεύει, κατά γενικό κανόνα, μέσα μας.
Πρόκειται για την έμφυτη αντιπάθεια της ανισότητας, που συχνά μετατρέπεται σε κοινωνική τριβή. Δεν έχει σημασία αν χθες ο Χ είχε 5 και ο Ψ 10 και σήμερα, χάριν του φιλελευθερισμού του Ψ, ο Χ έχει 10 και ο Ψ 20. Το πιθανότερο είναι ότι ο Χ δεν θα ευγνωμονήσει τον Ψ για τη βελτίωση της κατάστασής του.
Αυτό που θα μετρήσει είναι ότι η διαφορά παραμένει και αφού έχει μεγαλώσει, θα μεγαλώσει και η εγγενής πρόκληση για τριβή. Προσωπικά, έχω καταλήξει σ’ αυτό το συμπέρασμα μελετώντας την ιστορία της ζωής, όχι απλά του ανθρώπου. Δεν εκπλήσσομαι ότι συμφωνούν πολλοί και από εκείνους που μελετούν την ιστορία του ανθρώπου.
Ο δεύτερος λόγος είναι πιο κατανοητός, αν και αποτελεί απόρροια του πρώτου. Στον όρο «φιλελεύθερος σοσιαλισμός», ο σοσιαλισμός είναι το ουσιαστικό και ο φιλελευθερισμός το επίθετο, που σημαίνει το ουσιαστικό πρέπει να είναι ο στόχος και το επίθετο το μέσον, και όχι αντίστροφα, όπως θα μπορούσε να ερμηνευθεί ο όρος «σοσιαλιστικός φιλελευθερισμός».
Αυτό, τελικά, σημαίνει ότι πρώτα έρχεται ο άνθρωπος και μετά τα μέσα που χρησιμοποιεί. Δυστυχώς, είναι κοινό φαινόμενο ότι τα μέσα υποτάσσουν το σκοπό (οι φιλελεύθεροι, στη ζάλη της επιτυχίας τους, χάνουν επαφή με αυτό που έπρεπε να είναι ο σκοπός τους) και, αντίστροφα, ότι ο σκοπός είναι επιλήσμων των μέσων (οι σοσιαλιστές, στην απέχθειά τους για την ανισότητα, παραβλέπουν τα αίτια στα οποία οφείλουμε την υγιέστερη, ανετότερη, πληρέστερη και μακρότερη ζωή μας). Μπορούμε να αποφύγουμε αυτήν τη διπλή παγίδα;
*Ο Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστήμιου Κρήτης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών