Επίσημες πηγές για τον αριθμό των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα κατά τον Μεσοπόλεμο είναι η απογραφή των προσφύγων του 1923 και η απογραφή του πληθυσμού του 1928. Στην απογραφή του 1923 απογράφτηκαν οι από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη πρόσφυγες που κατέφυγαν στο Ελληνικό Κράτος μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Τα αποτελέσματα που δημοσιεύθηκαν δείχνουν τον αριθμό των προσφύγων που απογράφτηκαν κατά διοικητικές περιφέρειες, πόλεις και χωριά, με διάκριση αρρένων και θηλέων.
Η απογραφή δεν είναι απόλυτα ακριβής γιατί δεν είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα («οικειοθελώς απογραφέντων»), έγινε κυρίως στους προσφυγικούς καταυλισμούς και έτσι πολλές εύπορες οικογένειες που έμεναν σε ενοίκιο ξέφυγαν την καταγραφή, ενώ πολλοί πρόσφυγες είχαν πεθάνει, λόγω κακουχιών και μολυσματικών ασθενειών, πριν την απογραφή.
Στην απογραφή του 1928 απογράφτηκαν οι πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Ελλάδα πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή κατά χώρα προέλευσης. Τα αποτελέσματα της απογραφής δείχνουν τον αριθμό των προσφύγων που απογράφτηκαν κατά γεωγραφικές και διοικητικές διαιρέσεις, κατά φύλο και κατά χώρες προέλευσης.
Ούτε όμως τα στοιχεία της απογραφής του 1928 είναι απολύτως ακριβή, γιατί πολλοί πρόσφυγες δεν ανέγραψαν στα οικεία δελτία, από άγνοια ή αδιαφορία, την προσφυγική τους ιδιότητα. Ακόμη, στον αριθμό αυτό πρέπει να προστεθούν όσοι διέρρευσαν από την Κωνσταντινούπολη ή άλλα μέρη της Τουρκίας μετά τη Συμφωνία της Άγκυρας το 1930.
Απαντούνται στις επαρχίες Καινουρίου, Μαλεβιζίου, Μονοφατσίου, Πεδιάδος, Πυργιωτίσσης, Τεμένους (η επαρχία Βιάννου διοικητικά ανήκε τότε στον νομό Λασιθίου).
Τους πρόσφυγες που απογράφτηκαν κατά επαρχία και κατά φύλο δείχνει ο πίνακας 1.
Όπως φαίνεται από τον παραπάνω πίνακα, ο μεγαλύτερος αριθμός των προσφύγων απαντάται στην επαρχία Τεμένους και ο μικρότερος στην επαρχία Μονοφατσίου.
Ως προς το φύλο, υπερτερούσε ο γυναικείος πληθυσμός έναντι του ανδρικού πληθυσμού.
Σύμφωνα με την ίδια απογραφή, η εικόνα της κατανομής των προσφύγων στους δήμους, τις κοινότητες, τις πόλεις και τα χωριά του νομού είχε ως εξής: 1) Επαρχία Καινουρίου: Άγιοι Δέκα 19, Βασιλικά Ανώγεια 8, Γέργερη 10, Ζαρός 67, Μοίρες 23, Πετροκεφάλι 14, Πλώρα 1, Πόμπια 2· 2) Επαρχία Μαλεβιζίου: Άγιος Μύρων 138, Βούτες 76, Γιοφυράκια 4, Ευγενική 74, Καβροχώρι 5, Καλέσα 132, Μονή Γοργολαΐνη 22, Πετροκέφαλο 39, Πυργού 30, Σίβα 19, Σταυράκια 55, Τύλισος 38· 3) Επαρχία Μονοφατσίου: Αρκαλοχώρι 32, Μεγάλη Βρύση 14, Πύργος 33 · 4) Επαρχία Πεδιάδος: Άγιος Βασίλειος 23, Αγιές Παρασκιές 47, Αϊτάνια 4, Μονή Ανωπόλεως 9, Αποστόλοι 11, Βαρβάρω 39, Αστρακοί 5, Διαβαϊδέ 6, Ελιά 21, Ζωφόροι 16, Θραψανώ 30, Καρτεράς 9, Καστέλι 77, Καταλαγάρι 9, Μοχό 15, Πεζά 86, Σκιλλούς (Καλλονή) 16, Πηγαϊδούρι 14, Σκαλάνι 69 · 5) Επαρχία Πυργιωτίσσης: Βόροι 12, Εληγοριά 2, Άγιος Ιωάννης 55, Μαγαρικάρι 17, Τυμπάκι 17, Κόκκινος Πύργος 20· 6) Επαρχία Τεμένους: Δήμος Ηρακλείου (Ηράκλειο 10.087, Μασταμπάς 317, Μπεντεβή Καμάρα 85, Περτέφ Μετόχι 23, Σαμή βέη Μετόχι 216, Φορτέτσα 68, Χρυσοπηγή 186), Αρχάνες 257, Βενεράτο 52, Δαφνές 266, Κανλί Καστέλι 39, Κουνάβοι 8.
Ο κατάλογος δείχνει ότι οι περισσότεροι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στον Δήμο Ηρακλείου (Ηράκλειο, Μασταμπάς, Σαμή βέη Μετόχι, Χρυσοπηγή), στις Δαφνές, στις Αρχάνες, στον Άγιο Μύρωνα και στα Καλέσα.
Στην απογραφή του 1928 απογράφτηκαν στο νομό Ηρακλείου 19.591 πρόσφυγες, 9.708 άνδρες (49,55) και 9.883 (50,45%) γυναίκες. Οι 705 ήλθαν πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή και προέρχονταν από τη Μικρά Ασία, τη Θράκη, τον Πόντο, τη Βουλγαρία, τον Καύκασο, την Κωνσταντινούπολη, τη Ρωσία, τη Σερβία και την Αίγυπτο και οι 18.886 μετά από αυτήν και προέρχονταν από τη Μικρά Ασία, τη Θράκη, τον Πόντο, τον Καύκασο, την Κωνσταντινούπολη, τη Ρωσία και τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο. Αναλυτικότερα, τους στο νομό Ηρακλείου πρόσφυγες κατά χώρες προέλευσης, με διάκριση των ελθόντων πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή και μετά από αυτήν, δείχνει ο πίνακας 2.
Η ανάγνωση του πίνακα 2 δείχνει ότι οι περισσότεροι πρόσφυγες που ήλθαν στο νομό πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή προέρχονται από τη Μικρά Ασία.
Τους στις επαρχίες του νομού Ηρακλείου πρόσφυγες κατά χώρες προέλευσης, με διάκριση των ελθόντων πριν Μικρασιατική Καταστροφή και μετά από αυτήν, δείχνει ο πίνακας 3.
Από τον πίνακα 3 βλέπουμε ότι: α) οι περισσότεροι πρόσφυγες που βρίσκονται στις επαρχίες του νομού, τόσο αυτοί που ήλθαν πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή όσο και αυτοί που ήλθαν μετά, προέρχονται από τη Μικρά Ασία· β) ο μεγαλύτερος αριθμός όσων ήλθαν πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή απαντάται στην επαρχία Τεμένους και ο μικρότερος στην επαρχία Καινουρίου· γ) ο μεγαλύτερος αριθμός όσων ήλθαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή απαντάνται στην επαρχία Τεμένους και μικρότερος στην επαρχία Πυργιωτίσσης.
Σύμφωνα με την ίδια απογραφή, στον Δήμο Ηρακλείου απογράφτηκαν 14.069 πρόσφυγες (6.962 άνδρες, 7.107 γυναίκες), 384 (224 άνδρες, 160 γυναίκες) πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή και 13.685 (6.738 άνδρες, 6.947 γυναίκες) μετά από αυτήν. Προέρχονταν από τη Μικρά Ασία, τη Θράκη, τον Πόντο, τη Βουλγαρία, τον Καύκασο, τη Ρωσία, την Κωνσταντινούπολη, τη Σερβία, τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο, την Αίγυπτο.
Αναλυτικότερα, τους στον Δήμο Ηρακλείου πρόσφυγες κατά χώρες προέλευσης, με διάκριση τους ελθόντες πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή και μετά από αυτήν, δείχνει ο πίνακας 4.
Ο πίνακας 4 δείχνει ότι η συντριπτική πλειονότητα των προσφύγων που απαντάται στον Δήμο Ηρακλείου, τόσο αυτοί που ήλθαν πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή όσο και αυτοί που ήλθαν μετά από αυτήν, προέρχονταν από τη Μικρά Ασία.
Τους πρόσφυγες που ήλθαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή κατά δήμους, κοινότητες, πόλεις και χωριά δίδει ο παρακάτω κατάλογος:
2) Επαρχία Μαλεβιζίου: Άγιος Μύρων 10, Ξερολιά 1, Απάνω Ασίτες 7, Αυγενική 8, Βούτες 67, Γιοφυράκια 21, Γωνιές 1, Δαμάστα 1, Κάτω Καλέσα 2, Απάνω Καλέσα 1, Καμάρι 6, Κεράσα 13, Κορφές 3, Κρουσώνας 14, Κιθαρίδα 2, Μάραθος 37, Πενταμόδι 5, Πρινιάς 5, Πυργού 3, Ρογδιά 4, Σάρχος 1, Σίβα 3, Σταυράκια 10, Τύλισος 17, Γάζι 39, Καβροχώρι 2, Κεραμούτσι 7, Μετόχι Μακράκη 1, Μετόχι Τσαλικάκη 56, Μονή 6, Μονή Αγίου Παντελεήμονος 5.
3) Επαρχία Μονοφατσίου: Αγία Βαρβάρα 2, Άγιος Θωμάς 12, Γέννα 31, Δαμάνια 204, Δούλι 35, Λαράνι 207, Απάνω Άκρια 26, Αρκαλοχώρι 78, Αγία Σεμνή 31, Αλιτζανή 26, Γάσι 55, Ζίντα 67, Μιλιαρίσι 31, Χουμέρι 30, Βαγιονιά 8, Απάνω Πουλιές 15, Κάτω Πουλιές 42, Καλό Χωριό 38, Χαντρού 5, Επάνω Γαρίπα 85, Κάτω Γαρίπα 8, Δραπέτι 1, Κατσικάλι 40, Μονή Αγίων Αποστόλων 6, Φιλίππου 1, Μεγάλη Βρύση 51, Τνια 63, Πρεβελιανά 38, Μεσοχωριό 1, Πάρτιρα 24, Βιτσιλιά 7, Επισκοπή 23, Μπαδιά 39, Τουρλωτή 8, Χαλασός 23, Αμουργιέλες 85, Γουρνιά 99, Στείρωνας 79, Πύργος 155, Στάβιες 2, Στόλοι 1, Ατσιπάδες 1, Κάτω Άκρια 7, Λούρες 4, Μοναστηράκι 27, Σωκαράς 36, Μετόχια Σωκαρά 39, Αποΐνι 66, Φαραγγιανά 67, Τεφέλι 33, Αποσελέμι 24, Βοριάς 16, Κακό Χωριό 14, Λιγόρτυνος 104, Μαδέ 22, Μελιδοχώρι 20, Μονή Απανωσήφη 14, Πυράθι 36, Χαράκι 17, Χάρακας 18, Αγιά Φωθιά 5, Δοράκι 35.
4) Επαρχία Πεδιάδος: Αβδού 3, Άγιος Βασίλειος 16, Μελέσες 16, Αγιές Παρασκιές 4, Αστρακοί 63, Κάτω Αστρακοί 19, Αστρίτσι 19, Βόνη 2, Φιλίσα 84, Γαλίφα 22, Γούβες 2, Ελιά 82, Απάνω Βάθεια 77, Κάτω Βάθεια 4,Έμπαρος 2, Επισκοπή 3, Καλλονή 3, Κασάνοι 2, Αυλή 67, Καρδουλιανώ 75, Κουνάβοι 67, Κώμες 6, Μάλια 1, Ρουσοχώρια 89, Παναγιά 15,
Πεζά 6, Σκαλάνι 28, Καρτεράς 5, Πατσίδες 7, Στεργιανώ 30, Σίλαμος 63, Χερσόνησος 1, Χουδέτσι 9.
5) Επαρχία Πυργιωτίσσης: Βόροι 1, Γληγοριά 2, Μαγαρικάρι 1, Καλοχωραφίτης 1, Πιτσίδια 2, Μάταλα 2, Σίβα 3, Τυμπάκι 9, Κόκκινος Πύργος 8, Φανερωμένη 1, Καλύβια 1.
6) Επαρχία Τεμένους: Δήμος Ηρακλείου 13.685 (Ηράκλειο 10.661, Αγία Ειρήνη 14, Άγιος Βλάσης 98, Άγιος Ιωάννης 218, Άγιος Σίλας 110, Αθανάτοι 1, Ακ Τάπια 251, Αλατιάτα 6, Ατσαλένιο Μετόχι 1055, Βούλγαρη 8, Γούρνες 30, Θέρισος 31, Καμίνια 12, Κατσαμπάς 667, Κνωσός 3, Μακρύς Τοίχος 20, Μαλάδες ή Ζερβού Μετόχι 33, Μαραθίτης 10, Μασταμπάς 212, Μεσαμπελιές 3, Μπεντεβή Καμάρα 198, Μετόχι 3, Μετόχι Δεχήρ Αγά 5, Προάστειον 5, Φαγαρέτου Πόρτα 4, Φοινικιά 25, Χρυσοπηγή 2), Απάνω Αρχάνες 110, Κάτω Αρχάνες 6, Βενεράτο 16, Μονή Παλιανής 2, Δαφνές 17, Κανλί Καστέλι 12, Ντουρμουτζή (Κυπαρίσσι) 5, Καρκαδιώτισσα 1, Νέα Αλικαρνασσός 1317.
Ο κατάλογος δείχνει ότι οι πρόσφυγες δεν εγκαταστάθηκαν ομοιόμορφα σε όλους τους οικισμούς. Ο κύριος όγκος τους εγκαταστάθηκε στον Δήμο Ηρακλείου (Ηράκλειο, Ατσαλένιο Μετόχι, Κατσαμπάς, Ακ Τάπια, Άγιος Ιωάννης, Μασταμπάς, Μπεντεβή Καμάρα, Άγιος Σίλας, Άγιος Βλάσης), στη Νέα Αλικαρνασσσό, στο Λαράνι, στα Δαμάνια, στον Πύργο, στις Απάνω Αρχάνες, στη Λιγόρτυνο, στα Γουρνιά, στα Ρουσοχώρια, στις Αμουργιέλες, στην Επάνω Γαρίπα, στα Φιλίσα, στην Ελιά, στον Στείρωνα, στο Αρκαλοχώρι, στην Απάνω Βάθεια, στο Καρδουλιανώ, στην Αυλή, στις Βούτες, στη Ζίντα, στους Κουνάβους, στα Φαραγγιανά, στο Αποΐνι, στους Αστρακούς, σταΊνια, στη Σίλαμο.
Πηγές
Ι.Υπουργείον, Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως/Τμήμα Στατιστικής, Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ’ Απρίλιον 1923, Αριθμός προσφύγων κυρωθείς διά του από 18 Οκτωβρίου1923 Β. Αιατάγματος,Εθνικόν Τυπογραφείον, εν Αθήναις 1923.
2.Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφήςτου πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαίου 1928 , /. Πραγματικός και νόμιμος πληθυσμός- Πρόσφυγες, Εθνικόν Τυπογραφείον, εν Αθήναις 1933.