Το Οροπέδιο Λασιθίου βρίσκεται στον ομώνυμο Δήμο, στον ανατολικότερο νομό της Κρήτης. Πρόκειται για Δήμο ορεινό, με έδρα το Τζερμιάδων. Σύμφωνα με την απογραφή του 2022, είχε 2.258 κατοίκους και έκταση 129.976 στρ. Ο Δήμος παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητος με την εφαρμογή του προγράμματος Καλλικράτης.
Το Οροπέδιο αποτελεί τη μεγαλύτερη και πλέον εύφορη ορεινή έκταση της Κρήτης, με διαστάσεις 11 km Α/Δ, 6 km Β/Ν και εμβαδόν περίπου 25 km2 (Εικ. 1). Η υπόλοιπη έκταση της περιοχής καταλαμβάνεται από μικρότερα oροπέδια, όπως το Λιμνάκαρο και το Νήσιμο και από ορεινούς όγκους, που το περιβάλλουν, όπως οι Σελένα, Λασιθιώτικα όρη (Δίκτη), Οροπέδιο Κριτσάς (Καθαρό), Τσιβί, Αφέντης και άλλοι.
Το Οροπέδιο Λασιθίου έχει μια λαμπρή και μακραίωνη ιστορία, που αρχίζει από την προϊστορική εποχή. Η κατοίκηση και η καλλιέργειά του προϋπήρχε από τη Μινωική εποχή (ca 3200-1100 π.Χ.) και έκτοτε κατοικείται και καλλιεργείται συνεχώς. Μετά από περίοδο απαγόρευσης της εκμετάλλευσής του, οι καλλιέργειες εντάθηκαν κατά την Ενετική περίοδο (ca 1205-1669 μ.Χ.), με βελτίωση και επέκταση του αποστραγγιστικού δικτύου.
Αξιοσημείωτα είναι τα γραμμικά έργα αποστράγγισης, που έφτιαξαν οι Ενετοί γύρω στο 1463, τις λίνιες (= γραμμές), που βρίσκονται σε ολόκληρο το Οροπέδιο. Πρόκειται για αποχετευτικά κανάλια, που κατασκευάστηκαν ως αντιπλημμυρικά έργα για την απομάκρυνση των ομβρίων νερών με κατάλληλη συντήρηση των καταβόθρων του χώνου.
Έτσι, ο κάμπος του Οροπεδίου Λασιθίου ήταν ο μεγαλύτερος σιτοβολώνας της Ενετικής περιόδου με το όνομα “Lascito olim Campagna di Lassiti”. Μεταξύ των χαρακτηριστικών μνημείων του Οροπεδίου είναι οι 27 λιθόκτιστοι αλευρόμυλοι στην κύρια είσοδό του (Σελί Αμπέλου).
Σήμερα δυστυχώς είναι ερειπωμένοι και μόνον τρεις από αυτούς έχουν ανακατασκευαστεί. Επίσης, είναι ένα από τα μεγαλύτερα και ομορφότερα αιολικά πάρκα του κόσμου, με 10.000 περίπου ανεμόμυλους (Εικ. 1), συνολικής εγκαταστημένης ισχύος μεγαλύτερης από 5 MW, που χρησιμοποιούνται κυρίως για άρδευση. Από αυτούς, 6.500 είναι μεταλλικοί ανεμόμυλοι σε ισάριθμα πηγάδια.
Σε αυτόν τον πανέμορφο τόπο ευδοκιμεί πλειάδα ετήσιων και πολυετών φυτικών ειδών, όπως κηπευτικά (πατάτα, τομάτα, φυλλώδη λαχανικά, όσπρια και σιτηρά) αλλά και πολυετή (μηλιά, αχλαδιά, καρυδιά, κερασιά, αμυγδαλιά και άλλα), που παράγουν εξαιρετικά ποιοτικά γεωργικά προϊόντα.
Επίσης, παράγονται υψηλής ποιότητας κτηνοτροφικά και γαλακτοκομικά προϊόντα. Ακόμη, η άγρια χλωρίδα και πανίδα συμπληρώνει τα παραγόμενα προϊόντα με άγρια χόρτα, βότανα και κυνήγι. Η επάρκεια των πρώτων υλών δημιούργησε μια τεράστια γαστρονομική παράδοση, που διαρκεί μέχρι σήμερα. Επιπρόσθετα, διαθέτει πλειάδα μνημείων αρχαιολογικού, θρησκευτικού, μυθολογικού και φυσιολατρικού ενδιαφέροντος.
Όμως και στο Οροπέδιο Λασιθίου, όπως δυστυχώς συμβαίνει σε πολλές περιοχές της χώρας και ιδιαίτερα της Κρήτης, ελλείπει η ικανότητα για καινοτόμες δράσεις αξιοποίησης των πλεονεκτημάτων κάθε περιοχής. Στα 18 χωριά του Οροπεδίου: Πινακιανό, Λαγού, Τζερμιάδων, Μαρμακέτω, Φαρσάρω, Μέσα Λασίθι, Νικηφόρηδων, Μέσα Λασιθάκι, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Κωνσταντίνος, Κουδουμαλιά, Αβρακόντε, Καμινάκι, Μαγουλά, Ψυχρό, Πλάτη, Άγιος Χαράλαμπος και Κάτω Μετόχι, ο πληθυσμός συνεχώς συρρικνώνεται.
Οι 2.285 μόνιμοι κάτοικοι του 2022 σήμερα έχουν μειωθεί σημαντικά στους περίπου 1.000, με τους περισσότερους από τους εναπομείναντες να είναι υπερήλικες. Αυτό συμβαίνει διότι το Οροπέδιο Λασιθίου είναι ένα ακόμη παράδειγμα ανεκμετάλλευτων θησαυρών της ελληνικής υπαίθρου.
Αυτός ο τόπος των χιλιάδων αρδευόμενων στρεμμάτων γης, σήμερα είναι ακαλλιέργητος στη μεγαλύτερη έκτασή του. Ένας ανεκμετάλλευτος πλουτοπαραγωγικός πόρος, που η αξιοποίησή του θα επέσυρε πολλαπλά οφέλη για την οικονομία και την πληθυσμιακή ανάκαμψη της περιοχής.
Θα προσέλκυε νέους ανθρώπους να μείνουν στον τόπο τους ή ακόμη να μετεγκατασταθούν, εφόσον είχαν τις απαιτούμενες συνοδευτικές υποδομές.
Σημειώνεται ότι πρόσφατα κατασκευάστηκαν για άρδευση δυο λιμνοδεξαμενές χωρητικότητας 800 χιλιάδων και 3 εκατ. m3 ομβρίων νερών, η κάθε μία, από το οροπέδιο Κριτσάς. To αρδευτικό δίκτυο της μεγάλης λιμνοδεξαμενής είναι υπό κατασκευή.
Περιδιαβαίνοντας τις ακαλλιέργητες εκτάσεις του Οροπεδίου, αναλογιστήκαμε, για άλλη μια φορά, γιατί το ελληνικό κράτος στερείται της στοιχειώδους ικανότητας αξιοποίησης των πλουτοπαραγωγικών πόρων, που πλουσιοπάροχα προσφέρει η χώρα.
Οι δυνατότητες του Οροπεδίου Λασιθίου, αυτού του πανέμορφου τόπου, είναι απεριόριστες και η ισορροπημένη σχέση μεταξύ αγροτικού και κτηνοτροφικού τομέα απόλυτα εφικτή. Πριν την έναρξη της αστικοποίησης, το Οροπέδιο Λασιθίου ήταν μια σχετικά πυκνοκατοικημένη περιοχή και παρά το πρόβλημα της πολυτεμαχισμένης γης με την μορφή των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, ήταν σημαντικός τροφοδότης και τροφός όχι μόνο των κατοίκων του, αλλά και των κατοίκων των γύρω περιοχών.
Ιδιαίτερα στις μέρες μας, που η λειψυδρία επιβάλλει τον περιορισμό πολλών καλλιεργειών, κυρίως εποχικών σε άλλες περιοχές, η αξιοποίηση του Οροπεδίου Λασιθίου, με σύσταση πρότυπων γεωργικών εκμεταλλεύσεων, θα μπορούσε να καλύψει αυτό το κενό.
Για να γίνει αυτό, χρειάζεται αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου. Μια τέτοια οργάνωση θα μπορούσε να αλλάξει το σημερινό απογοητευτικό σκηνικό της εγκατάλειψης και στη θέση του να δημιουργήσει ένα κερδοφόρο σύστημα, που θα μπορούσε να καλύψει τις περισσότερες ανάγκες σε προϊόντα, κυρίως των γειτονικών τουριστικών επιχειρήσεων και όχι μόνο.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι οι ανάγκες αυτές συμπίπτουν με την καλλιεργητική περίοδο στο Οροπέδιο (από τον Μάιο μέχρι και τον Οκτώβριο). Γι’ αυτό, όμως, απαιτείται η αφύπνιση της πολιτείας. Απαιτείται ένα master plan για την απαιτούμενη αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου και τη δημιουργία, στη θέση των αδρανών μικρών οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, ενιαίων επιχειρηματικών εκμεταλλεύσεων με μετόχους ή ενοικιαστές τους ιδιοκτήτες συνεχόμενων γαιών, ώστε να μπορεί να γίνουν βιώσιμες εκμεταλλεύσεις τουλάχιστον 150 στρ., ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας.
Στην συνέχεια, θα μπορούσαν, με την καθοδήγηση του Δήμου και της πολιτείας και την ένταξη σε αναπτυξιακά προγράμματα, να οργανωθούν πιλοτικές υποδειγματικές-πρότυπες εκμεταλλεύσεις κυρίως με νέους αγρότες κατοίκους της περιοχής και όχι μόνο. Βαθμιαία, αυτό το παραγωγικό μοντέλο θα μπορούσε να αξιοποιήσει το σύνολο της περιοχής.
Αυτές οι πρότυπες, βιώσιμες εκμεταλλεύσεις θα μπορούσαν με κατάλληλα κίνητρα, να αξιοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες και τις εφαρμογές γεωργίας ακριβείας, τις νέες μεθόδους φυτοπροστασίας, να απασχολήσουν εξειδικευμένο επιστημονικό, γεωτεχνικό και τεχνικό προσωπικό, αλλά και να μπορέσουν να έχουν πρόσβαση σε κρίσιμες αγορές για διάθεση των παραγόμενων προϊόντων, όπως είναι τα σημεία εισόδου-εξόδου της Κρήτης (λιμάνια και αεροδρόμια), αξιόπιστα super markets (shop-in-shop) και άλλα.
Η δημιουργία τέτοιων καλλιεργητικών δομών, προϋποθέτει τη συνένωση γειτνιαζουσών αγρών με ομοειδείς καλλιέργειες, ώστε να επιτευχθεί οικονομία κλίμακας τόσο για τη βέλτιστη αξιοποίηση των συντελεστών παραγωγής (γης και κεφαλαίου), που τώρα υπο-αξιοποιούνται, όσον και στην εμπορία, αφού μεγαλύτερες ποσότητες ποιοτικών προϊόντων συνεπάγονται αυτομάτως και μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ.
Αναμφίβολα, η επιτυχία μιας τέτοιας προσπάθειας, θα δημιουργήσει το κατάλληλο εργασιακό περιβάλλον, που θα επιτρέψει την πληθυσμιακή αναζωογόνηση της ευρύτερης περιοχής, σε συνδυασμό με τις δυνατότητες για αρχαιολογικές, τουριστικές και φυσιολατρικές δράσεις, που η περιοχή απλόχερα προσφέρει.
Παράδειγμα αποτελεί το εντυπωσιακό Δικταίον Άντρον ή Σπήλαιο του Δία, που βρίσκεται πάνω από το χωριό Ψυχρό σε υψόμετρο 1.025 m (Εικ. 2). Σε αυτό, σύμφωνα με τη Μυθολογία, η Ρέα κρυμμένη από τη μανία του Κρόνου γέννησε τοΝ Δία, που ανατράφηκε εκεί με τη βοήθεια της Αμάλθειας και των Κουρητών. Γι’ αυτό ονομάζεται και Βηθλεέμ του Αρχαίου Κόσμου και προσελκύει χιλιάδες επισκεπτών.
Τέλος, στον οικισμό Αγίου Γεωργίου υπάρχει Μουσείο Ελευθερίου Βενιζέλου, αφιερωμένο στον μεγάλο Έλληνα πολιτικό. Παράλληλα αυτού λειτουργούν Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο.
Το δυνάμενο να αξιοποιηθεί οροπέδιο Λασιθίου είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα αναξιοποίητων πλουτοπαραγωγικών πόρων της χώρας, που η αξιοποίησή τους θα εκτίναζε τη συμμετοχή του πρωτογενή τομέα στο ΑΕΠ της χώρας.
Ευχαριστίες οφείλονται στο φίλο μας κ. Γεώργιο Χατζάκη, Πολιτ. Μηχανικό για τις χρήσιμες παρατηρήσεις του.
Καλλιόπη Α. Ρουμπελάκη-Αγγελάκη, Ομότιμη Καθηγ. Βιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, Ηράκλειο.
Ανδρέας Ν. Αγγελάκης, Πολιτ. Μηχ/κός & Γεωπόνος, Επίτιμο και Διακεκριμένο μέλος του Παγκόσμιου Οργανισμού Νερού (IWA).
Αντώνης Β. Πάγκαλος, Γεωπόνος-Επιχειρηματίας, Ηράκλειο.
Μανώλης Σ. Στρατάκης, Γεωπόνος, πρ. Βουλευτής και Υφυπουργός Μεταφορών και Επικοινωνιών.
Χρήστος Εμμ. Στρατάκης, Γεωπόνος & Πληροφορικός, Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας, Ηράκλειο.
Ο Ανδρέας Αγγελάκης είναι επίτιμο µέλος και διακεκριμένο fellow του Παγκόσμιου Οργανισμού Νερού (IWA)