Μεγάλοι εκκλησιαστικοί ταγοί του ορθόδοξου δόγματος γιορτάζουν μέσα στον πρώτο μήνα του χρόνου, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος Νύσσης, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, οι οποίοι με τον τρόπο τους συνεπικούρησαν στην ανάπτυξη των επιστημών.
Για την επιλογή μόνο των Τριών Ιεραρχών, ανάμεσα σε σημαντικούς Πατέρες, κριτήριο αποτέλεσε η παιδαγωγική διάσταση του όντως πλούσιου συγγραφικού έργου, μία ενασχόληση συστηματικά προσηλωμένη στις εκπαιδευτικές ανάγκες των πρώτων χριστιανικών ετών. Η δεδομένη αφοσίωση του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγόριου Ναζιανζηνού και του Ιωάννη Χρυσοστόμου στα γράμματα και στις επιστήμες αποτέλεσαν την ιερή τριανδρία στον χριστιανισμό.
Γιος του ρήτορα Βασιλείου και της Εμμέλειας με καταγωγή από την Καππαδοκία, ο μετέπειτα Μέγας Βασίλειος (330-379 μ.Χ.) αποτελεί τον αντιαιρετικό επίσκοπο εναντίον του Αρείου, την εποχή που η αίρεση είχε την αμέριστη υποστήριξη της αυτοκρατορικής αυλής.
Το εκτεταμένο συγγραφικό του έργο σε ζητήματα θρησκείας, αλλά και εκπαίδευσης περιλαμβάνει επίσης ομιλίες κι επιστολές. Με ρητορικές σπουδές στην Κωνσταντινούπολη και στην Αθήνα διεύρυνε τις γνώσεις του στη φιλολογία, νομική, μουσική, αλλά και στα μαθηματικά και στην αστρονομία, και είχε ο ίδιος σε όλα υψηλές επιδόσεις.
Ο Μέγας Βασίλειος υπήρξε επομένως επιστήμονας με την αριστοτελική έννοια και εργάστηκε ως δικηγόρος προτού τελικώς χειροτονηθεί το 363 μ.Χ. πρεσβύτερος. Αργότερα ως αρχιεπίσκοπος Καισαρείας από το 370 μ.Χ. οργάνωσε μια σειρά από δράσεις, όπως ορφανοτροφείο, νοσοκομείο, ξενώνες και φυσικά σχολείο υπό την ενιαία δομή στην ομώνυμη πόλη «Βασιλειάδα». Στη φιλανθρωπία αφιέρωσε όλη του την περιουσία. Επίσης ως θεωρητικός θεμελίωσε τον κοινοβιακό μοναχισμό και γι’ αυτό εκλαμβάνεται ως ο κύριος νομοθέτης του μοναχικού βίου.
Δεύτερος Ιεράρχης ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός (329-390 μ.Χ.) από την ομώνυμη πόλη Ναζιανζό της Καππαδοκίας. Γιος του Γρηγορίου και της Νόννας δίδαξε στην Αθήνα, όπου και σπούδασε μαζί με τον Μέγα Βασίλειο, με τον οποίο υπήρξανε παιδικοί φίλοι.
Ομοίως αντιαιρετικός, οπαδός του μοναχισμού, με κοινωνική δράση έγινε γνωστός για τη ρητορική του δεινότητα και την ποίησή του. Ως θεολόγος προσέφερε στην ορθόδοξη πίστη μεγάλο ποιητικό έργο, ωστόσο σε αρχαία προσωδία, επίσης πολλοί αλλόδοξοι βαφτίστηκαν χριστιανοί χάρη στη φωτισμένη προσωπικότητα του ιεράρχη. Η μνήμη του Γρηγορίου του Θεολόγου ή Ναζιανζηνού εορτάζεται στις 25 Ιανουαρίου εκάστου έτους.
Από την Αντιόχεια της Συρίας καταγότανε ο τρίτος από τους μεγάλους ο Ιωάννης Χρυσόστομος (354-407 μ.Χ.) ο οποίος ήτανε γιος του Σεκούνδου και της Ανθούσας. Έκανε σπουδές ρητορικής ως δικηγόρος και φυσικά σπούδασε θεολογία, αλλά διάκονος χειροτονήθηκε έπειτα από ασκητικό βίο το έτος 380 μ.Χ. Ως πρεσβύτερος αργότερα είχε κι εκείνος έντονο κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο και προέκρινε τον κοινοβιακό μοναχισμό επίσης.
Ως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγινε αντιπαθής στην αυτοκρατορική ηγεσία (398 μ.Χ.), τότε εξορίζεται στην Αρμενία και ο Χρυσόστομος είναι ο μόνος εκ των τριών ο οποίος βρήκε μαρτυρικό θάνατο σε οδοιπορία κατ’ αναγκασμό στον Πόντο στα μέσα του Σεπτέμβρη του 407 μ.Χ. Ο ίδιος ήτανε μελίρρυτος γι’ αυτό το χρυσό προσωνύμιο και σπανίζει η μοναδική προσωπικότητά του. Ο μαρτυρικός θάνατος από ομόδοξους ανάγει τον Ιωάννη σε άγιο μαχητή.
Οι Ιεράρχες εορτάζουνε εντός του μηνός συλλογικά τη γνωστή ημερομηνία 30ή Ιανουαρίου, αλλά και μεμονωμένα όλοι με τη σειρά. Ο Μέγας Ιεράρχης Άγιος Βασίλειος γιορτάζει μόνος την 1η Ιανουαρίου και η Λειτουργία του επαναλαμβάνεται δέκα φορές κατ’ έτος την Πρωτοχρονιά, την Παραμονή των Θεοφανείων, τις πέντε πρώτες Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τη Μεγάλη Πέμπτη, το Μεγάλο Σάββατο και την Παραμονή των Χριστουγέννων. Η Λειτουργία αυτή είναι η μεγαλύτερη σε διάρκεια και στην πορεία του χρόνου αντικαταστάθηκε από του Ιωάννη του Χρυσοστόμου που είναι σύντομη σε διάρκεια και επιτελείται κάθε Κυριακή.
Ο Ιεράρχης Χρυσόστομος, ο λέγων τις χρυσές αλήθειες, γιορτάζει ως μάρτυρας της Ορθόδοξης Εκκλησίας αργότερα στα μέσα Νοεμβρίου, αλλά η ανακομιδή των λειψάνων του Ιωάννου του Χρυσοστόμου τιμάται στις 27 Ιανουαρίου.
Όλοι υπήρξανε ασκητές και εκκλησιαστικοί ρήτορες με συγγραφικό έργο πλούσιο, σε επίπεδο θεολογίας και παιδείας του λαού. Ανάλογη φωτεινή πορεία ανάμεσα στους ήδη γνωστούς είχε και ο Γρηγόριος Νύσσης (332-395 μ.Χ.), αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου και φίλος με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο από τη Ναζιανζό.
Εκείνος έγινε επίσκοπος στη Νύσσα στην Καππαδοκία (372 μ.Χ.) ήτανε όπως και ο αδελφός του αντιαιρετικός και δυστυχώς έγινε αντικείμενο συκοφαντικής δυσφήμισης και δυστυχώς καθαιρέθηκε μόλις τέσσερα χρόνια μετά αλλά επανήλθε τελικώς το 378 μ.Χ. στη θέση του. Ως φιλόσοφος και θεολόγος έχει έργο θρησκειολογικό και δογματικό αλλά και επιταφίους. Η μνήμη του Γρηγορίου Νύσσης τιμάται στις 10 Ιανουαρίου και παρομοιάζεται με στύλο της ορθοδοξίας.
Οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας υπήρξανε αντιαιρετικοί, συχνά αντίθετοι προς την κεντρική αυτοκρατορική εξουσία, που συνήθως στήριζε τις όποιες αιρέσεις για λόγους πολιτικών σκοπιμοτήτων σε όλη τη βυζαντινή αυτοκρατορία, κυρίως κατά τον τέταρτο μεταχριστιανικό αιώνα.
Μία χιλιετία αργότερα τον 14ο αι. στη μεταβυζαντινή Κρήτη η ενετική κατάκτηση επανέρχεται στη δίωξη των Ορθοδόξων (κλήρου και λαού) με μεθοδικές κινήσεις διωγμών προκειμένου να εκλατινιστεί ο εντόπιος πληθυσμός. Ωστόσο, η βαρβαρότητα των εποίκων και της κεντρικής διοίκησης από τη Βενετία θα αναγκάσει τον μοναχό Ιωσήφ Φιλάγρη να καταφύγει στα ορεινά Αστερούσια ώστε να προφυλαχθεί από τις διώξεις.
Στο Λουσούδι, εγγύς του σημερινού οικισμού των Καπετανιανών, ο Φιλάγρης θα μπορέσει να δημιουργήσει τον πρώτο θύλακα ελληνικής παιδείας μεσούσης της επώδυνης Ενετοκρατίας επιλέγοντας τον δρόμο της εκπαίδευσης. Στην πρόσφατα αναστηλωμένη Μονή των Τριών Ιεραρχών στο Λουσούδι περί το 1380 ο φιλομαθής μοναχός διδάσκει θετικές επιστήμες (ιατρική, αστρονομία) και ανθρωπιστικές επιστήμες (φιλοσοφία, γλώσσα/γραμματική) στον κρητικό λαό που έχει αποστερηθεί ήδη για έναν αιώνα την πατρογονική ελληνική γλώσσα και κυρίως ελευθερία (Roma Biblioteca Angelica, αρ. 30).
Η θεολογία είναι παρούσα στη Μονή των Τριών Ιεραρχών μέσα από τα πατερικά κείμενα, όπως επίσης η αρχαία γραμματεία, συνεχίζει την πορεία της μέσα από το πρωτοποριακό scriptorium στη χερσόνησο του Αίμου. Ας ευχηθούμε ο αριστοτελιστής Ιωσήφ Φιλάγρης να βρει συνεχιστές στη σύγχρονη Κρήτη ώστε το νησί μας να μην υστερεί σε τίποτε αλλά πνευματικώς να ηγείται. Οι Τρεις Ιεράρχες στα Αστερούσια μάς υποδεικνύουνε τον δύσβατο δρόμο.
*Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος-συγκριτολόγος.