Στην θέση του σημερινού Ναού υπήρχε ο ναός ’’MARIA PANATANASSO’’ κατά την Ενετοκρατία. Αναφορά Werdmuller. Στα κρατικά αρχεία της Βενετίας, κατάλογος ΙΙ, του1548, αναφέρεται ‘’SANTA MARIA DICTE PANATANASSO’’. Στον κώδικα ΙΙΙ του Πέτρου Καστροφύλακα, 1583, (Εθνική Βιβλιοθήκη της Βενετίας), αναφέρεται ‘’MANDONA DE PANTANASSO’’. Στον κατάλογο του παπά Κομητά αναγράφεται Αγιος Μηνάς και Μαρία Παντάνασσα.
Προ της άλωσης της CANDIA το 1669, οι Τούρκοι όρισαν Μητροπολίτες. Προσπάθεια της διπλωματίας των να πείσουν τους Κρητικούς ότι ήταν καλύτεροι από τους Ενετούς – διώκτες των ορθοδόξων. Μετά την μεταγραφή του Αγίου Ματθαίου στην Μονή Σινά, ο ορθόδοξος Μητροπολίτης δεν είχε Ναό. Ο Παύλος Κλάδης, ιερέας από τις Αρχάνες, έγραψε:
«….Να φαίνεται αρχιερεύς, την Κρήτη να ορίζη,
και να μην έχει εκκλησιά διά να ψαλμουδίζη,
μα να γυρίζει τα χωριά να πα να λειτρουγάται
και μέρα νύκτα όφκαιρα και να παραπονάται.
Να βλέπει το κουράδι του άλλοι για να το τρώσι
και να μην έχει ο πτωχός αυτός λιγάκι βρώση.
Αυτός μόνο να λέγεται Κρήτης Μητροπολίτης
κιόλα τα εισοδήματα να παίρνει ο Σιναΐτης».
Το 1725 ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Λετίτζης ανακαίνισε παλαιό ναΐσκο της Παντάνασσας, που καθιερώθηκε στον Αγ. Μηνά και στην Υπαπαντή. Χάρισε στους Χριστιανούς του Τουρκοκρατούμενου Χάνδακα θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο. Ηταν η πρώτη νίκη του χριστιανικού στοιχείου!
Στην προσπάθεια είχε υποστηρικτές τα επισημότερα πρόσωπα της Χριστιανικής κοινότητας. Τα εγκαίνια του δίκλιτου ναού του Αγίου Μηνά (εικ.2), έγιναν το 1735.
Στο κατασάρκιον της Αγίας Τραπέζης, στο κλίτος της Υπαπαντής, επιγραφή σταυροειδώς διατεταγμένη φέρει χρονολογία 1745.
Ο καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης πιστεύει ότι στην αντικατάσταση του παλαιού εφθαρμένου κατασάρκιου, ο χαράκτης μπέρδεψε τα στοιχεία Λ και Μ(1745= ΑΨΜΕ. 1735= ΑΨΛΕ).
Ο Παύλος Κλάδης δεν αφήνει αμφιβολία για τον χρόνο 1735 των εγκαινίων:
«…Λοιπόν στις δέκα του μηνός ήγουν του Νοεμβρίου,
ανοίχτηκεν η εκκλησιά Μηνά του Υπεραγίου
μέσα στούς επτακόσιους πέντε με τους τριάντα,
χιλίους λέγω από χριστού κι εμάθετε τα πάντα».
Στο ερώτημα πώς εισήχθη η λατρεία του Αιγυπτίου Αγίου Μηνά στην Κρήτη, δεν υπάρχουν σαφείς απαντήσεις.
Ίσως δια των στενών σχέσεων του Μητροπολίτη Γορτύνης Ευμενίου, 7ος αι. μ.Χ., με το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας.
Ίσως μεταλαμπαδεύτηκε η λατρεία του Αγίου Μηνά στους μοναχούς και ασκητές του Αγιοφάραγγου από Αιγυπτίους.
Η αρχαιότερη γνωστή μαρτυρία σχέσης του Αγίου Μηνά με την Κρήτη είναι ιαμβικό επίγραμμα, του 1661, φυλασσόμενο στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου (εικ.3). Αποδίδεται στον Ταπεινό Ιωάννη, ιερομόναχο Ιωάννη Τρουλλινό, μαχητή, υπερασπιστή του Χάνδακα κατά τον Κρητικό πόλεμο. Ο Αγιος προσδιορίζεται σε αυτό “Κρήτης αρωγός”.
“Ω Μηνά μάρτυς του Ιησού Γεννάδα,
Κρήτης αρωγέ μη νυν αυτής παρίδης
Αλλ’ υπέρ ημών των Κρητών αεί μάχου
Θραύσον τε, μάρτυς, τα των βαρβάρων θράση
ημάς βλάβης δίχα τε φυλάττων πάσης”.
Το 1733, ο Αρχιεπίσκοπος του Σινά Νικηφόρος έστειλε στον ναό ιερό λείψανο του Αγίου Μηνά, που φυλάσσεται σε ασημένια στεφάνη (εικ. 4), στον μεγάλο Ναό του Αγίου Μηνά.
Το 1800 ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης μετέφερε από την Μονή Βροντησίου στον Χάνδακα έξι εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού και κόσμησε την εκκλησία του Πολιούχου. Οι εικόνες εκτίθενται στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης. Στον παλαιό Ναό του Αγ. Μηνά, έργα των αδελφών Ζαχαρία και Γεωργίου Καστροφυλάκων, Γεωργίου Κυδωνιαίως, Πολυχρόνη, και άλλων “μικρότερων” εικονογράφων, καταδεικνύουν συνέχεια της Κρητικής Σχολής.
Η καλλιτεχνική έκφραση και τα υψηλού επιπέδου επιγράμματα είναι λαμπρές μαρτυρίες διαφοροποίησης του Χριστιανικού στοιχείου από το Μουσουλμανικό. Ο Ναός και η ευρύτερη περιοχή υπήρξαν θέατρα αιματηρών επιχειρήσεων Τούρκων εναντίον Χριστιανών, γεγονότα υπεράνω ανθρωπίνης υποστάσεως. Δράματα και θαύματα…
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΜΠΕΡΝΤΕΣ, ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΚΟ 1821,
23 προς 24 Ιουνίου.
Επιβάτες πλοίου μετέφεραν στο Ηράκλειο την είδηση της επανάστασης στην Πελοπόννησο. Το γεγονός εξαγρίωσε τους Τούρκους. Με πρόφαση Συνόδου, κάλεσαν τους Μητροπολίτες στον Χάνδακα. Παρά την πρόνοια του Μητροπολίτη Γεράσιμου και τα μηνύματά αγνόησης της πρόσκλησης, προσήλθαν πέντε Ιεράρχες. Κατά την τέλεση προσυνοδιακής λειτουργίας στον Ναό του Αγίου Μηνά, ορδές Τούρκων επετέθησαν στο συγκεντρωμένο πλήθος των Χριστιανών. Επί ημέρες και νύχτες, με επίκεντρο την συνοικία του ναού, έσφαζαν, λεηλατούσαν και κατέστρεφαν. Τα γεγονότα κατεγράφησαν ως ’’ο Μεγάλος Αμπερντές’’.
Μεταξύ των 800 νεκρών, ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης, ο Αγιος Γεράσιμος ο Κρήτης σήμερα (εικ.5), και οι πέντε αρχιερείς, των οποίων τα ονόματα είναι χαραγμένα σε εντοιχισμένη πλάκα στον μεγάλο Ναό του Αγίου Μηνά (εικ.6).
Ο λειτουργών ιερέας σφαγιάσθηκε επί της Αγίας Τραπέζης. Σφαγιάσθηκαν και επίλεκτα μέλη της κοινωνίας, όπως ο ιατρός Ιωάννης Λευθεραίος, ο Γεώργιος Νικολετάκης κ.ά. Τα θύματα ετάφησαν ναό του Αγίου Ματθαίου και στα Ενετικά σπιτάλια, στον χώρο του σημερινού 8ου Σχολείου. Ο Μεγάλος Αμπερντές, το μεγάλο κακό, σκοπό είχε τον εκφοβισμό των Κρητών, προς αποτροπή επαναστατικών κινήσεων.
Το μεγάλο θαύμα του Αγίου Μηνά, στο υπέρθυρο (εικ.5 και εικ.7). Αφήγηση του 11 χρόνου τότε Στέφανου Νικολαΐδη, η προγραμματισμένη από τους Τούρκους σφαγή των Χριστιανών, την νύκτα του Πάσχα 1826. Η σφαγή απευφεύχθη επειδή καβαλάρης σε λευκό άλογο, ο Αγάς(;), περιήρχετο τους δρόμους και έδιδε εντολές αποχώρησης των Τούρκων.
Απεδείχθη ότι δεν ήταν ο Αγάς . Ανεγνωρίσθη ο Άγιος Μηνάς. Από τότε Τούρκοι σέβονταν και κρυφά αφιέρωναν στον προστάτη του Κάστρου. Την Τρίτη της Διακαινησίμου τελείται ακολουθία εις ανάμνηση του θαύματος του Αγίου Μηνά και μνημόσυνο υπέρ των 800 θυμάτων του Μεγάλου Αμπερντέ.
Το 1846, λόγω μεγάλου σεισμού, ο Ναός υπέστη μερική καταστροφή.
Το 1850 ήχησε η πρώτη καμπάνα, επί Μητροπολίτου Βυζάντιου Διονυσίου.
Το 1856 κατέστη ετοιμόρροπος ο Ναός λόγω του σεισμού και επισκευασθείς εγκαινιάσθη το 1857.
ΤΕΜΠΛΟ-ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Ι. ΚΛΙΤΟΣ ΑΓΙΟΥ ΜΗΝΑ, (εικ. 8).
Στην Ζώνη των Δεσποτικών εικόνων, βορείως της ωραίας πύλης, η εικόνα της Θεοτόκου, βρεφοκρατούσα αριστερώθεν, “η Ελπίς των Απελπισμένων’’. Εν συνεχεία πολυπρόσωπη εικόνα, ο Αγιος Τίτος στο κέντρο. Κυκλοτερώς στα διάχωρα τα μαρτύρια των Αγίων Δέκα. Έργο του Γεωργίου Καστροφύλακα. Νοτίως της ωραίας Πύλης ο Ιησούς Χριστός “Μέγας Αρχιερεύς”.
Παραπλεύρως εικόνα πολυπρόσωπη, ο Άγιος Μηνάς στο κέντρο.
Κυκλοτερως στα διάχωρα,
η αποτομή και θαύματα.
Στα θωράκια αρχής γενομένης από την βόρεια κατάληξη, η εικόνα της εξόδου των πρωτοπλάστων, παραπλεύρως η απάτη του όφεως. Νοτίως της ωραίας πύλης, η Δεύτερη Πλάση, η της Εύας, (εικ.9).Εικονίζεται ο Παλαιός των ημερών να ανασύρει από το πλευρό ανδρός γυναικεία μορφή.
Στην νότια κατάληξη η Πρώτη Πλάση, η του Αδάμ (εικ.10).
Εικονίζεται ο Παλαιός των ημερών, κρατών το χέρι του Αδάμ.
Τα πλαίσια των δωδεκάορτων και στα δυο κλίτη από ξύλο κυπαρισσιού. Οι εικόνες ανώνυμες και αχρονολόγητες. Η επίστεψη από ξύλο κέδρου.
Οι εικόνες σύμφυτες με το ξυλόγλυπτο. Στην ανατολική κατάληξη του τόξου που διαχωρίζει τα δυο κλίτη, μεταξύ των δυο τέμπλων, σε απόλυτη εφαρμογή, εικονογραφημένο προσκυνητάρι, (εικ.11) αφιέρωμα, 1750. Στα 28 διάχωρα, εικόνες Προφητών, Αποστόλων της Θεοτόκου και του Ναού.
ΙΙ. ΚΛΙΤΟΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ, (εικ.12). Στην Ζώνη των Δεσποτικών εικόνων, νοτίως της ωραίας Πύλης οι εικόνες: Παντοκράτορας, Βάπτιση και Υπαπαντή. Βορείως η εικόνα της “Γαλακτοτροφούσης”. Κεντρικό θέμα θηλάζουσα η Βρεφοκρατούσα και κυκλοτερώς 24 διάχωρα αντιστοιχιζόμενα με τους 24 οίκους του Ακαθίστου Ύμνου κατά ιδιότυπη ροή του αλφαβήτου (εικ.13 και 13α). Ακολούθως η Γέννηση.
Στην Διακονική θύρα ο Αρχάγγελος Μιχαήλ έργο Πολυχρονίου.
Στα θωράκια: Βρεφοκτονία-Βάπτισμα Ιωάννη -Εισόδια Θεοτόκου- Αγιος Μηνάς (εικ.14) -Περιτομή Ιησού.
Στον βόρειο τοίχο, παλαιός άμβωνας.
Εντοιχισμένα κοίλα πήλινα, τα ‘’μεγάφωνα‘’ στη ναοδομία.
Εντυπωσιακά έργα του Γεωργίου Καστροφύλακα:
Η Προσκύνηση των Μάγων (εικ.15). Θέμα-αντιγραφο του ομότιτλου έργου του Μιχαήλ Δαμασκηνού.
Οι 4 στρατιωτικοί Άγιοι (εικ.16), κατευθυνόμενοι στον Ναό.
*Η Αθηνά Κυριακάκη- Σφακάκη είναι ξεναγός – συν/χος τραπεζικός-συγγραφέας