Ο Νίκος Ψιλάκης γεννήθηκε το 1955 στην Κασταμονίτσα του νομού Ηρακλείου, από γονείς αγρότες, αλλά με προσήλωση στην ανάγκη να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα. Ο πατέρας του ήταν ανήσυχο πνεύμα με πολλές γνώσεις, αυτοδίδακτος, αντάρτης του Ε.Λ.Α.Σ. και, μάλιστα, είχε γράψει και θεατρικά έργα στο βουνό. Μέσα σ’ αυτή την οικογένεια μεγαλώνει ο Νίκος, μαζί με την αδερφή του Αμαλία, λίγο μικρότερή του.
Χαρισματικός από τη φύση του, αναζητά τη γνώση και το αίτιο της δημιουργίας. Από πολύ μικρή ηλικία καταγράφει ό,τι τον εντυπωσιάζει: λαϊκά δίστιχα, ιστορίες, παραμύθια κλπ. Αλλά δεν σταματάει μόνο σε αυτό. Με αφετηρία τις παιδικές μνήμες, δημιουργεί τους δικούς του ήρωες και γράφει δικές του ιστορίες και, παράλληλα, γράφει ποίηση. Και όπως λέει σε μια συνέντευξή του:
«Ένα καφενείο, μια σόμπα στη μέση, κάμποσοι βοσκοί και ζευγολάτες τριγύρω, ιστορίες από τα παλιά, διηγήσεις, ταξίδια ανάμεσα στον πραγματικό και τον υπερβατικό κόσμο, ιστορίες που μοιάζανε με παραμύθια κι ας μην είχανε δράκους. Κι ένα παιδί να αφουγκράζεται». Το ίδιο παιδί, που χρόνια μετά έλεγε σε μια διάλεξή του: «Ευχαριστώ τον πλάστη του κόσμου που χάρισε στο είδος μου, στο ανθρώπινο είδος, την αφήγηση».
Ενώ ο αρχικός του προσανατολισμός ήταν η Χημεία, γρήγορα αντιλήφθηκε ότι προορισμός του ήταν η δημοσιογραφία και η συγγραφή. Το 1975 τυπώνει την πρώτη του ποιητική συλλογή «12 ποιήματα» και το 1977 τη δεύτερη, τη «Μερική Άποψη». Εκείνη τη χρονιά γνωρίζει και τη σύντροφο της ζωής του Μαρία, που μαζί ξεκινούν τον δικό τους δρόμο της δημιουργίας και της προσφοράς στα γράμματα της Κρήτης και της Ελλάδας.
Ο Νίκος γράφει και ερευνά ασταμάτητα. Παράλληλα ασχολείται με την ιστορία, ιδιαίτερα της Κρήτης, την καταγραφή και έρευνα των μοναστηριών, τον διατροφικό πολιτισμό, τα λαϊκά έθιμα, συμμετέχει σε συνέδρια, διδάσκει στη σχολή ξεναγών, πραγματοποιεί διαλέξεις σε πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Ασχολείται με τη φωτογραφία πραγματοποιώντας εκθέσεις σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και στις ΗΠΑ, ξεκινώντας πάντα από την Κρήτη. Επιμελείται περισσότερα από 80 ντοκιμαντέρ στην κρατική τηλεόραση σχετικά με τη λαϊκή παράδοση και ευρύτερα με τον πολιτισμό και την ιστορία της Κρήτης.
Διετέλεσε συντάκτης και συνεργάτης εφημερίδας, εκδότης περιοδικού, διευθυντής σύνταξης καθημερινής εφημερίδας, σύμβουλος εκδόσεων περιοδικών, επιμελητής επιστημονικών εκδόσεων και για 25 χρόνια επιμελούταν και παρουσίαζε 3ωρη καθημερινή ραδιοφωνική εκπομπή, με ποσοστά ακροαματικότητας της τάξης του 80%. Γενιές και γενιές μεγάλωσαν ακούγοντας τον Ψιλάκη στο πρωινό ραδιόφωνο.
Εύστοχα ειπώθηκε ότι η εκπομπή του αποτελούσε σχολή ανοιχτού πανεπιστημίου. Θυμάμαι που γνώρισα κάποτε μία σεβαστή κυρία με καταγωγή από τη Γέργερη, η οποία μου είπε: «Εγώ, κύριε Πυργιανάκη, γνώρισα και αγάπησα την ποίηση εξαιτίας της εκπομπής του κυρίου Ψιλάκη», αφού ο Νίκος κάθε πρωί ξεκινούσε την εκπομπή του απαγγέλλοντας ποίηση. Βαθύς γνώστης ο ίδιος των μυστικών της ποίησης, έχοντας ως δασκάλους τους συγγραφείς και ποιητές που τον επηρέασαν, και το ομολογεί μάλιστα:
«Στα παιδικά μου χρόνια ο Κονδυλάκης και ο Βιτσέντζος Κορνάρος. Καζαντζάκης στα εφηβικά και την πρώτη νεότητα. Τότε ανακάλυψα την ποίηση. Πέρασα ώρες ατέλειωτες με Ρίτσο, Σεφέρη, Ελύτη, Βάρναλη… Με μάγεψαν οι Τραγικοί. Είχα μάθει ολόκληρα κομμάτια της Αντιγόνης. Κι από πεζογραφία, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Στάινμπεκ…».
Συμμετείχε ως εισηγητής σε περισσότερα από 200 συνέδρια και σε εκδηλώσεις στις ΗΠΑ, Καναδά, Ιαπωνία, Γαλλία, Γερμανία, Φιλανδία, Βέλγιο (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο), Κύπρο, Τουρκία, Ελβετία και αλλού, πάνω σε θέματα πολιτισμού.
Ο Νίκος έγραψε περισσότερα από 25 βιβλία. Το 1992-93 κυκλοφορεί το δίτομο έργο του «Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης», έκδοση μοναδική και αξεπέραστη, με απίστευτο πλούτο γνώσεων και ιστορικών αναφορών. Η Ακαδημία Αθηνών του απονέμει βραβείο.
Άλλα έργα του: «Κρητική παραδοσιακή κουζίνα», «Ο πολιτισμός της ελιάς, Το ελαιόλαδο», «Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης», «Ελαίας στέφανος – Η ελιά και τα στεφάνια της στον πολιτισμό των Ελλήνων», «Τα βότανα στην κουζίνα», «Λαϊκές τελετουργίες της Κρήτης, Έθιμα στον κύκλο του χρόνου», «Κρητική μυθολογία», «Οίνοψ πόντος – φωτοποιητικός περίπλους», «Ταξίδια και έρευνες στην Κρήτη του 1850 – σχολιασμός της ελληνικής μετάφρασης του έργου του περιηγητή T.A.B. Spratt».
Γράφει ιστορικά μυθιστορήματα όπως «Δυο φεγγάρια δρόμο», «Πολυφίλητη», «Κι θάλασσες σωπαίνουν», «Η κραυγή των απόντων», παιδικά παραμύθια, όπως «Ο κρυμμένος τροχός του χρόνου», «Ο μάγος με τα άδεια χέρια», «Οι 12 μνήμες και ο φαντασμένος βασιλιάς». Λίγο πριν φύγει, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Η Ξενιά», και αφού έφυγε, τα διηγήματα «Ένα γράμμα για σένα» και τα ποιήματα «Μνήμη λανθάνουσα λήθη».
Μερικά από τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Ιταλικά, Ολλανδικά, Ρωσικά, Κινέζικα και Ιαπωνικά.
Τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις και βραβεία όπως το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, το βραβείο «Νίκος Καζαντζάκης» του Δήμου Ηρακλείου για την προσφορά του στα γράμματα, έπαινο του Λογοτεχνικού Ιδρύματος Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για τη συμβολή του στην ιστορική μυθιστοριογραφία.
Ήταν μέλος της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και υπήρξε για σειρά ετών αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ακαδημίας Γεύσης (1997-2007). Υπήρξε μέλος της επιτροπής του ΕΟΤ για την καθιέρωση της ελληνικής γαστρονομίας.
Ρέκτης του ωραίου, και όπως έλεγε και δήλωνε, διαρκώς ερωτευμένος, και πως να μην ήταν με τον θησαυρό, τη Μαρία που είχε δίπλα του. Ο Νίκος ήταν ευτυχισμένος με τη ζωή που έζησε, αφού αρκούταν στα λίγα και ουσιαστικά, αυστηρός και ουσιαστικός. Τον θυμάμαι αδιάλεχτο και απορριπτικό στα πρόχειρα και επιφανειακά. Συγχρόνως όμως, ήταν και δοτικός στους ανθρώπους, ιδιαίτερα αυτούς που αγαπούσε.
Ο Νίκος είχε ένα παιδί, την Έφη, διδάκτορα Ιστορίας Αρχαιολογίας, και πρόλαβε να δει να μεγαλώνουν τα δύο του εγγόνια, που τους είχε και ιδιαίτερη αδυναμία. Ο Νίκος είχε να προσφέρει ακόμα πολλά. Έκανε όνειρα, δεν τον απασχολούσε ο θάνατος. Ήθελε να φτιάξει ένα Μουσείο Κρητικής Διατροφής αλλά και να στεγάσει τη μεγάλη συλλογή του με μάσκες από όλο τον κόσμο.
Δυστυχώς δεν πρόλαβε. Πιστεύω ότι ο Νίκος Ψιλάκης δεν έχει πει την τελευταία του λέξη. Έχει αφήσει τεράστιο έργο πίσω του, όλοι εμείς οι φίλοι του, οι δικοί του άνθρωποι, θα προσπαθήσουμε να υλοποιήσουμε κάποια από τα όνειρά του, άλλωστε του το χρωστούμε.
Ο Ηρακλής Πυργιανάκης είναι αρχιτέκτονας – μηχανικός