Σε παλαιότερες ή νεότερες εποχές διάφορα λοιμώδη νοσήματα, που φέρνουν το δικό τους όνομα, εμφανίζονται και το πέρασμά τους το πληρώνει ακριβά ο κόσμος. Τελευταία τέτοια νόσος με τη γνωστή της έξαρση, είναι ο κορονοϊός και οι αφανιστικές του επιθέσεις ταλαιπωρούν τον άνθρωπο, ο οποίος κατά χιλιάδες πληρώνει σ’ αυτόν το τίμημά του.
Η επιστήμη γνωρίζει από πότε έκανε την εμφάνισή του χωρίς βέβαια να μπορεί να υπολογίσει και το χρόνο αποδρομής του. Οι ευεργετικές του επιδράσεις, που άθελά του μας πρόσφερε ήταν η μείωση των τροχαίων ατυχημάτων σε ποσοστό άνω του 50% και η απορρύπανση της ατμόσφαιρας σε ιδιαίτερα ικανοποιητικό βαθμό.
Μια από τις παλαιότερες νόσους που ενδημούν και δοκιμάζουν το λαό της Κρήτης είναι η πανώλη (από το παν και όλλυμι) που σημαίνει παντελής καταστροφή. Είναι η σημερινή πανούκλα ή πανόγλα στον ιδιωματικό λόγο. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο η εμφάνισή της και η τρομακτική μετάδοσή της τουλάχιστον κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, οφειλόταν στη μαύρη γάτα.
Ίσως από κει να έχει επικρατήσει ως μαύρος θάνατος ή μαύρη πανόγλα. Θεωρήθηκε ότι η μαύρη γάτα, σύμφωνα με τις δεισιδαιμονικές αντιλήψεις της εποχής, ήταν δημιούργημα και όργανο των σατανικών δυνάμεων. Η αμάθεια και η ακρισία της τότε εποχής, ευνοούσε την ανάπτυξη και επικράτηση τέτοιων απόψεων.
Οι Φραγκοκαθολικοί ιερωμένοι επικεντρωμένοι στην αντίληψη αυτή κηρύσσουν τον πόλεμο κατά της μαύρης γάτας. Αποτέλεσμα της γατοεξόντωσης αυτής, ήταν η υπερβολική αύξηση των αρουραίων και των ποντικών, που ήταν οι φορείς της πανώλης. Δεν γνώριζαν φαίνεται το δικό μας παροιμιακό λόγο «όταν λείπει ο γέρο κάτης όλοι οι ποντικοί χορεύουν».
Η συνέπεια τελικά ήταν να αναδειχθεί η πανώλη ως η φοβερότερη μάστιγα των αιώνων, αφού αποδεκάτισε 60 εκατομμύρια Ευρωπαίους, δηλαδή το μισό πληθυσμό της Ευρώπης. Ο γάτος, αντίθετα, στην Αίγυπτο ήταν ιερό είδος και αποσπούσε ανάλογη προστασία αφού έτρωγε τους ποντικούς και γλίτωνε η σοδιά των σιτηρών.
Η Κρήτη με τη γεωγραφική θέση που κατέχει και η επικοινωνία της με διάφορους λαούς αναδείχθηκε σε περιοχή με ιδιαίτερα αυξημένο δείκτη νοσηρότητας και θνησιμότητας, από τους ρωμαϊκούς μάλιστα χρόνους, μέχρι το 1821. Ιδιαίτερα η περίοδος 1592-93 ήταν για τον Χάνδακα εξουθενωτική με σημαντικό αριθμό κρουσμάτων και θυμάτων της πανώλης.
Από μια λεπτομερή αναφορά του Δούκα της Κρήτης Filippo Pasqualino προς την Γαληνοτάτη, αντλούμε πολύτιμα και ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με την πανώλη η οποία ξεκίνησε ως απλή ενδημία για να εξελιχθεί τελικά ως πανδημία, στο νομό Ηρακλείου. Σύμφωνα με την επίσημη αναφορά, τη νόσο μετέφερε πλοίο προερχόμενο από την Κων/λη, φορτωμένο με αλίπαστα και άλλα εμπορεύματα.
Οι ναύτες του πλοίου διατάχθηκαν να πέσουν πρώτα στη θάλασσα για απολύμανση, να αλλάξουν ρούχα και στη συνέχεια έμειναν ελεύθεροι. Το καράβι επίσης μεταφέρθηκε στην Ντία για απολύμανση. Τα μέτρα αυτά κρίθηκαν ανεπαρκή για την πρόληψη και καταστολή της νόσου, που άρχισε να εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς, από τη Μεγάλη Τρίτη του έτους 1592.
Το Μεγάλο Σάββατο συγκεντρώθηκαν όλοι οι γιατροί της πόλης, που αποφάνθηκαν ότι η νέα νόσος ήταν η πανώλη, η οποία πριν 70 χρόνια είχε αποδεκατίσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού της. Το θανατικό στο γρήγορο άπλωμά του είχε ως συνέπεια να πεθαίνουν τρία, δέκα και δώδεκα άτομα την ημέρα, μεταξύ των οποίων και πολλοί στρατιώτες. Για τον περιορισμό του κακού οι στρατιώτες περιορίστηκαν σε ειδικά παραπήγματα των τειχών της πόλης.
Την τραγικότητα των στιγμών αναγράφει στην αναφορά του σημειώνοντας: «Το λοιμοκαθαρτήριο δεν ήταν αρκετό για να στεγάσει τόσο κόσμο. Κυρίευε ο τρόμος, γιατί οι άρρωστοι δεν θεραπεύονταν και οι νεκροί δεν θάβονταν, επειδή δεν βρίσκονταν κουρείς και νεκροθάφτες. Γι’ αυτό παρουσιαζόταν το τρομερό θέαμα να βλέπει κανείς τον πατέρα υποχρεωμένο να θάβει ο ίδιος το γιό του, τον αδελφό του, να θάβει την αδελφή και τη σύζυγο τον σύζυγο».
Οι κουρείς ας σημειώσουμε ότι χρησιμοποιούνταν για τις αφαιμάξεις των ασθενών. Από την πανώλη πέθαναν όλοι σχεδόν οι γιατροί και φαρμακοποιοί της πόλης. «Αυτό θεωρήθηκε ως θέλημα Θεού, γιατί με το πείσμα τους και την άγνοιά τους προχώρησε η καταστροφή εκείνου του λαού». Το κακό άρχισε να απλώνεται και σε 60 χωριά του νομού, με σημαντικές θανατικές συνέπειες.
Άλλη μάστιγα προερχόταν από την έλλειψη ψωμιού, αφού οι φουρνάρηδες και οι μυλωνάδες του Μαρουλά και του Κατσαμπά πέθαναν. Το χωριό Μαρουλάς βρισκόταν ανατολικά του Ηρακλείου στην περιοχή του πυρηνελαιουργείου «Αθηνά». Σε μια φάση ομαδικών θανάτων σε άτομα που είχαν κυβερνητικές θέσεις, διακόπηκε η λειτουργία των δημόσιων υπηρεσιών. Η ακαθαρσία τέλος στην πόλη και οι διαρρήξεις και κλοπές ήταν συνηθισμένα φαινόμενα.
Σε άλλο τμήμα της αναφοράς σημειώνει. «Επειδή ήταν πολλά τα σπίτια και μερικά απ’ αυτά τα είχαν κλέψει μερικοί κακοποιοί, οι οποίοι όχι μόνο μετέδιδαν και ξάπλωναν την επιδημία, μα έθαφταν τη νύχτα μυστικά τα πτώματα μέσα στα σπίτια, σε διάφορα μέρη και στους δημόσιους δρόμους της πολιτείας. Στους κακοποιούς αυτούς, δόθηκε η τιμωρία που άξιζε». Τα μέτρα που εφαρμόζονταν σε βάρος τους ήταν η κρεμάλα, η εξορία, οι αφορισμοί και άλλα βασανιστήρια.
Ως φαίνεται λειτούργησε και ο περιορισμός (καραντίνα) διάρκειας 40 ημερών. Με την πάροδο του χρόνου και συγκεκριμένα μέχρι τη γιορτή του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου (24 Ιουνίου), τα θύματα είχαν περιοριστεί κατά πολύ. Αυτό αποδόθηκε σε θεϊκή βούληση όπως διαβάζουμε. «Βρισκόμαστε σε τέτοιες δυστυχίες, όταν φάνηκε καθαρά, ότι ο Θεός βλέποντας με το μάτι της ευσπλαχνίας του τις αθλιότητες του λαού εκείνου, ευδόκησε να σταματήσει το κακό απότομα, ως εκ θαύματος.
Κι έτσι ενώ πριν λίγες μέρες πέθαιναν στην πόλη ογδόντα και ενενήντα την ημέρα, εκτός από κείνους που μεταφέρονταν προσβλημένοι και απόθαιναν στους μύλους του Δερματά και το λοιμοκαθαρτήριο, που ασφαλώς ήταν διπλάσιοι, τότε ελαττώθηκαν μόνο σε πέντε ή έξι… Και αυτοί ήταν υπολείμματα της πυρκαϊάς που πέρασε».
Τελικά η στατιστική του θανάτου ήταν υψηλόβαθμη αφού πέθαναν στην πόλη και την ύπαιθρο χώρα 13.908 άτομα, από τα οποία 4.600 ήταν άνδρες, 6.177 γυναίκες όλων των ηλικιών και 3.131 άτομα αφορούσαν αγόρια. Το Ηράκλειο ειδικότερα των 15.000 κατοίκων είχε 9.908 θύματα. Ποσοστό 66%. Η πανώλη αυτή έστω με ελάχιστα θύματα κράτησε ως το 1295.
Με το πέρασμα της επιδημίας αυτής και την ευχή της μη επανεμφάνισής της προφανώς, χτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Ρόκκου με εισφορές των πιστών. Η εκκλησία αυτή με τον τιμώμενο άγιο προστάτη της πόλης από την πανώλη, είναι το σημερινό κατάστημα της Alpha Bank επί της 25ης Αυγούστου στην απέναντι των γραφείων των Μινωικών Γραμμών γωνία. Σώζονται μάλιστα στην εικόνα που συνοδεύει το παρόν κείμενο οι θεωρούμενοι προστάτες της πόλης, Παναγία Βρεφοκρατούσα, Άγιος Γεώργιος και Άγιος Ρόκκος.
Άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας προστάτης των ανθρώπων από τη λοιμική απειλή της πανώλης, είναι ο άγιος Χαράλαμπος. Σε κάποια αγιογραφική σύνθεση εμφανίζεται ως υποπόδιο των ποδιών του, απεχθής και δύσμορφη γυναίκα με διογκωμένους τους οφθαλμούς που συμβολίζει τη φοβερή και επικίνδυνη νόσο.
* Ο Γ. Παναγιωτάκης είναι συγγραφέας- ιστορικός ερευνητής