Κατά τη συγγραφή του βιβλίου μου Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια, έκδ. Ι. Μ. Κουδουμά, Αθήνα 2018, αναδιφώντας στις ιστορικές πηγές, εντόπισα, πέραν του τότε μελετώμενου φιλοσόφου, την ενδιαφέρουσα προσωπικότητα του Γεωργίου Τραπεζούντιου.
Σε ύστερο χρόνο, προϊδεασμένος από την, έστω και εν σπέρματι, αρχική γνωριμία μου με τον εμβριθή και με τη σφραγίδα της δωρεάς προικισμένο Κρητικό φιλόσοφο Γ. Τραπεζούντιο, προσέτρεξα στην ανεύρεση περισσότερων πληροφοριών για το συντοπίτη μας φιλόσοφο. Η επισήμανση «αγνοημένος» δεν αφορά τους θεράποντες της φιλοσοφικής ενασχόλησης, αλλά τους αμύητους και ενδεχομένως τους «φιλοσοφούντες» στις παρυφές και στα άδυτα της κορυφαίας επιστήμης.
Ο σκοπός της αναφοράς μας στη ρωμαλέα, και εν πολλοίς όμως αντιφατική προσωπικότητα του Γεωργίου Τραπεζούντιου δεν είναι να ενδιατρίψομε στο ογκώδες φιλοσοφικό, μεταφραστικό και διδακτικό του έργο, αυτό εξάλλου υπερβαίνει την πνευματική μας σκευή, αλλά άλλος και διττός:
Αφενός να καταστεί στον απλό αναγνώστη γνωστός ο πολυπράγμων Κρητικός φιλόσοφος και αφετέρου να ευαισθητοποιήσομε τους διοικούντες το Δήμο Ηρακλείου να τιμήσουν το άξιο τέκνο του Χάνδακα με την ονοματοδοσία κάποιου δρόμου ή πλατείας. Από σχετική έρευνα στον ταχυδρομικό κατάλογο του Ηρακλείου, αλλά και των άλλων πόλεων της Κρήτης, τα ονόματα τόσο του Γεωργίου Τραπεζούντιου όσο και του Ιωσήφ Φιλάγρη απουσιάζουν.
Η ζωή και των δύο διαπρεπών Κρητικών φιλοσόφων, του Ιωσήφ Φιλάγρη και του Γεωργίου Τραπεζούντιου, διασταυρώνεται χρονικά, ιστορικά και τοπικά. Και οι δύο είναι τέκνα του Βενετοκρατούμενου Χάνδακα, ο πρώτος γεννημένος στις αρχές του πολυτάραχου 14ου αι. και ο δεύτερος στα τέλη του.
Το προσωνύμιο Τραπεζούντιος οφείλεται στην καταγωγή των γονέων του από την Τραπεζούντα του Πόντου. Ο ίδιος όμως υπερηφανευόταν για την κρητική του καταγωγή λέγοντας: «Ου γαρ ειμί Ιταλός, αλλά Κρης, καν Τραπεζούντιος επικέκλημαι». Και οι δύο μαθήτευσαν αρχικά στην ομάδα των διανοούμενων του Χάνδακα (Ιωάννη Συμεωνάκη και Ιωάννη Πλουσιαδηνού), με ιδιαίτερο προσανατολισμό στα αριστοτελικά κείμενα και πέραν των φιλοσοφικών τους διατριβών ασχολήθηκαν και με την αντιγραφή χειρογράφων.
Για τον Ιωσήφ Φιλάγρη ας υπενθυμίσομε εδώ με συντομία ότι αντιδρώντας στις καταπιέσεις των Ενετών, ως άλλος αντιρρητής θεολόγος, εγκατέλειψε τον Βενετοκρατούμενο Χάνδακα και κατέφυγε στα απομακρυσμένα Αστερούσια, όπου στις νότιες υπώρειες του όρους Κόφινα, στη θέση Λουσούδι, στην εδαφική επικράτεια της Ιεράς Μονής Κουδουμά, ίδρυσε, ως μοναχός πλέον, τη μονή των Τριών Ιεραρχών κι εκεί έστησε ένα ανώτατο πνευματικό κέντρο παρέχοντας στους μαθητές του «την πλείονα γνώσιν», δηλαδή εκπαίδευση πανεπιστημιακού επιπέδου, διδάσκοντας γραμματική, φιλοσοφία, αστρονομία, κείμενα των Πατέρων, γνώμες σοφών και παροιμίες, δογματικά και αντιρρητικά κείμενα, στοιχεία ιατρικής και αντιγράφοντας τα κείμενα του Αριστοτέλη.
Μάλιστα το scriptorium (αντιγραφείο) του ήταν το μοναδικό στον ελλαδικό χώρο. Σήμερα οι ογκώδεις αυτόγραφοι τόμοι του φιλοσοφικού του έργου κοσμούν ξένες βιβλιοθήκες (Ρώμης, Λονδίνου, Παρισίων, Βιέννης, Βουκουρεστίου κ.ά.)
Οι πολύ σύντομες πληροφορίες, που εδώ παρατίθενται για τον Γ. Τραπεζούντιο πηγάζουν, κατά κύριο λόγο, από την ερευνητική εργασία της Σωσάνας Άννας Μάλλιου: Η Κριτική του Γεωργίου Τραπεζούντιου στην Αριστοτελική και Πλατωνική Φιλοσοφία , εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2006.
Ο Γ. Τραπεζούντιος εικοσαετής έρχεται προσκεκλημένος στη Βενετία όπου παρακολουθεί μαθήματα της λατινικής γλώσσας και συγχρόνως εξοικονομεί τα προς το ζην εργαζόμενος ως αντιγραφέας χειρογράφων. Παντρεύεται την κρητικιά Γαλάτεια με την οποία αποκτά 7 παιδιά (δυο γιους και πέντε θυγατέρες). Η ζωή του στη Βενετία γίνεται περιπετειώδης.
Έρχεται σε ρήξη με το δάσκαλό του της λατινικής, διδάσκει ιδιωτικά, επιστρέφει για κάποιο χρονικό διάστημα στην Κρήτη ως υπάλληλος της Γαληνοτάτης και ξαναεπιστρέφει για να καταλάβει τη δημόσια έδρα των λατινικών στη Βιτσέντσα. Ασπάζεται το καθολικό δόγμα, προκαλώντας πίκρα στους ορθόδοξους γονείς του και συγγράφει την επιστολική πραγματεία στα ελληνικά με μετάφραση στα λατινικά: Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος.
Με βαθύ πατριωτικό αίσθημα συγγράφει επιστολή προς το διάδοχο της Κων/λης για τη διάσωση της αυτοκρατορίας. Οι κάτοικοι της Βιτσέντσας αναιτιολόγητα τον εξορίζουν και επιστρέφει στη Βενετία, όπου ανοίγει δική του Σχολή παραδίδοντας μαθήματα λατινικής και ελληνικής γλώσσας. Μαθητές του υπήρξαν επιφανείς ουμανιστές και ο μετέπειτα Πάπας Παύλος Β’. Λόγω της ευφράδειας και πολυμάθειας του κατέλαβε την έδρα των ελληνικών στη Φλωρεντία. Τότε έγραψε την πρώτη μεγάλη εργασία:
Τα πέντε βιβλία της ρητορικής. Στην Μπολόνια εντάσσεται ως αποστολικός συντομογράφος στην υπηρεσία του Πάπα Ευγενίου Δ΄ και ως υποστηρικτής της ένωσης των Εκκλησιών απευθύνει επιστολή: «Προς τον Ιωάννην Παλαιολόγον, αυτοκράτορα των Ρωμαίων», που τον παρακινεί να έλθει στη Σύνοδο της φερράρας-Φλωρεντίας (1438-39). Ο Γ. Τραπεζούντιος ήταν μέλος της Παπικής αντιπροσωπείας κι εκεί γνωρίστηκε με τον Μητροπολίτη Νικαίας (και μετέπειτα Καρδινάλιο) Βησσαρίωνα, ο οποίος του ανέθεσε να μεταφράσει στα λατινικά το σύγγραμμα του Μεγάλου Βασιλείου: Κατά Ευνομίου.
Ο Πάπας Νικόλαος Ε΄ του ανέθεσε να μεταφράσει στα λατινικά πολλά έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, μεταξύ αυτών του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Πτολεμαίου, των Πατέρων της Εκκλησίας, του Μεγάλου Βασιλείου, του Κυρίλλου Αλεξανδρείας, του Ευσεβίου, του Ιωάννη Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου Νύσσης.
Χαρακτήρας ευέξαπτος, δύστροπος, οξύθυμος και ασυγκράτητος χαστούκισε δημόσια για ασήμαντη αφορμή το συνεργάτη του στη Γραμματεία της Παπικής αυλής με αποτέλεσμα να καταλήξει στη φυλακή, να προκαλέσει τη δυσαρέσκεια του Πάπα, να αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να μετοικήσει οικογενειακώς στη Νεάπολη πενόμενος. Στη Νεάπολη συνέχισε τις ελληνικές του μεταφράσεις, πολλές από τις οποίες αφιέρωσε στο βασιλιά Αλφόνσο, καθώς και τη μετάφραση του Πτολεμαίου: Μεγάλη Σύνταξις.
Η πτώση της Πόλης και η καθιέρωση του οριστικού σχίσματος τον τάραξαν μέχρι δακρύων. Συγγράφει στα ελληνικά την πραγματεία: Περί της αληθείας της των χριστιανών πίστεως, την οποία απευθύνει στον πορθητή Μωάμεθ Β’ και τον παρακινεί να ασπασθεί το χριστιανισμό και ως έχων «υπεράνθρωπες αρετές» να ηγηθεί της πολιτικοθρησκευτικής ένωσης του κόσμου. Επιστρέφει στη Ρώμη και ο νέος Πάπας Κάλλιστος Γ΄ εξακολουθώντας να οραματίζεται την ένωση των Εκκλησιών του αναθέτει τη θέση του Αποστολικού Γραμματέα.
Σύντομα όμως εγκαταλείπει τη Ρώμη, λόγω σύγκρουσης με το Βησσαρίωνα, κι επιστρέφει στη Βενετία όπου, κατόπιν εντολής του Δόγη, μεταφράζει τους Νόμους του Πλάτωνα στα λατινικά και του δίδεται η έδρα στη σχολή της Δουκικής Καγκελαρίας, όπου δίδασκε λατινικά. Ο νέος Πάπας Παύλος Β΄, που ήταν παλιός του μαθητής, τον κάλεσε στη Ρώμη ζητώντας του πληροφορίες για την κατάσταση στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.
Πέραν των αναφερομένων πραγματειών συνέγραψε ακόμη: Περί ειρήνης χριστιανών, Περί εκπορεύσεως του ελληνικού πνεύματος κ. ά, που μαρτυρούν πολυμάθεια και βαθύτατο φιλοσοφικό στοχασμό.
Απογοητευμένος από τη λατινική Δύση προσπαθεί να επαναπροσεγγίσει το Σουλτάνο και να του προσφέρει τις υπηρεσίες του, αφιερώνοντας του τη λατινική μετάφραση του Πτολεμαίου: Μεγάλη Σύνταξις. Οι εχθροί του στη Ρώμη τον κατηγόρησαν ότι πουλήθηκε στον Μωάμεθ και τον καταγγέλλουν στον Πάπα, ο οποίος τον συνέλαβε και τον φυλάκισε για να τον αποφυλακίσει ο παλιός του φίλος και μαθητής του Πάπας Παύλος Β’. Οι μελετητές του έργου του αναφέρουν ότι πέθανε στη Ρώμη σε βαθύ γήρας και με μεγάλη φτώχεια.
Αναμφίβολα ο Γεώργιος Τραπεζούντιος με το πλούσιο συγγραφικό, μεταφραστικό και φιλοσοφικό του έργο, με τη ρητορική του δεινότητα και με την εξακτίνωση της φήμης του στα πέρατα της Ευρώπης σημάδεψε τη Δυτική διανόηση το 15ο αι. και άφησε τα αποτυπώματά του στην κυοφορούμενη Αναγέννηση. Η πλούσια και ογκώδης εργοβιογραφία του Γ. Τραπεζούντιου αποτελείται από 7 ελληνικά συγγράμματα, 15 λατινικά, 14 λατινικές μεταφράσεις και 6 επιστολές.
Η άμετρη και εμπαθής κριτική που άσκησε στην Πλατωνική φιλοσοφία και η a priori παραδοχή της ανωτερότητας του Αριστοτέλη προδίδουν πάθος και εσκεμμένη απόκρυψη της αλήθειας. Αγαπήθηκε και θαυμάστηκε, αλλά εξαιτίας του δύστροπου χαρακτήρα του πολεμήθηκε και επικρίθηκε από πολλούς. Δεν αμφισβητείται ο πατριωτισμός του αλλά οι αλλεπάλληλες επιλογές του σε διάφορα θέματα δημιουργούν ερωτηματικά…
Παρόλα αυτά η γενέτειρά του, ο Χάνδακας, δικαιούται να καυχάται και να σεμνύνεται για το άξιο τέκνο της και, κατά την ταπεινή μας άποψη, οφείλει, ως ελάχιστη τιμή στη διατήρηση της μνημοσύνης του, να του χαρίσει την ονοματοδοσία κάποιου δρόμου της, «ίνα μη τω χρόνω εξίτηλα γένηται».
* Ο κ. Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης είναι εκπαιδευτικός-συγγραφέας