Το κείμενο αυτό γράφτηκε τον Οκτώβριο του 2019. Ωστόσο θεωρούμε ότι συνεχίζει να διατηρεί την επικαιρότητά του ακόμη και σήμερα. Μάλιστα η δημοσίευσή του αποφασίστηκε μετά τα τελευταία τραγικά γεγονότα που συνέβησαν σε χωριό της νότιας ορεινής Κρήτης.
Είναι παραδεκτό πλέον, πως οι κοινωνικοί χώροι κατακτούν την κανονικότητά τους, δηλαδή την ηρεμία τους και εν τέλει την ωριμότητά τους, μόνον όταν τα μέλη τους απολαμβάνουν συνθήκες ασφάλειας και ίσων ευκαιριών. Αυτό προσδοκούμε πως θα έχει σαν αποτέλεσμα, όλοι τους να επιδίδονται στη προσπάθεια ώστε το κοινωνικο-μορφωτικό επίπεδο των συνοικούντων τους, να φτάνει σε ένα τουλάχιστον ικανοποιητικό επίπεδο.
Οι Κρήτες και η ιδιοσυγκρασία τους
Η ανθρωπογεωγραφία της Κρήτης, διαφοροποιείται από περιοχή σε περιοχή και είναι διαμορφωμένη τώρα και αρκετές εκατονταετίες. Στη διαμόρφωσή της δε αυτή, συνέβαλαν οι αλληλεπιδράσεις πολλών παραγόντων. Διερευνώντας αυτούς τους παράγοντες, διαπιστώνουμε πως η συμβολή τους ήταν ιδιαίτερη κρίσιμη στη διάπλαση της ιδιοσυγκρασίας των κατοίκων της Κρήτης.
– Ας πούμε ένας από αυτούς είναι το πόσο απομονωμένη είναι μια περιοχή και πόσο μακριά βρίσκεται από μια μεγάλη πόλη.
– Επίσης το ανάγλυφο και η γεωμορφολογία της περιοχής. Το πόσο δηλαδή ορεινή ή πεδινή είναι.
– Ακόμη η ύπαρξη ή όχι επαρκών καλλιεργήσιμων εκτάσεων, παράγοντας που αναδεικνύει την οικονομική ή όχι ευρωστία της περιοχής.
– Το αν η περιοχή γειτνιάζει ή όχι με τη θάλασσα.
– Το πόσο γηγενείς είναι οι κάτοικοί της ή έχουν εγκατασταθεί εκεί από εσωτερική μετακίνηση.
Σφακιά και Αποκόρωνας
Σαν παράδειγμα μπορούμε να δούμε την περιοχή των Σφακίων, μια περιοχή που βρίσκεται πολύ μακριά από πόλη, είναι αρκετά ορεινή και οι κάτοικοί της διαθέτουν ελάχιστη καλλιεργήσιμη γη. Ιστορικά, τα Σφακιά, συμμετείχαν πολύ ενεργά στους αγώνες για την ανεξαρτησία της Κρήτης, με τους κατοίκους τους να έχουν αυξημένη την αίσθηση της ανεξαρτησίας και της αυτοδιάθεσης.
Όμοια χαρακτηριστικά παρουσιάζει και η περιοχή του Αποκόρωνα, με τη τραχιά τοπιογραφία της και την χωροθέτηση των οικισμών της περιμετρικά της βόρειας ρίζας των Λευκών Ορέων. Οι κάτοικοι και των δύο αυτών περιοχών, ήταν αναγκασμένοι να ζουν με σκληρούς όρους στην καθημερινότητά τους, αντιπαλεύοντας τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, με αποκλειστική τους σχεδόν απασχόληση την κτηνοτροφία, αφού διέθεταν ελάχιστο καλλιεργήσιμο κλήρο.
Συγχρόνως, στις περιοχές αυτές που οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να τις καθυποτάξουν εντελώς ή και καθόλου, όπως εκείνη των Σφακίων, οι κάτοικοί τους ήταν αναγκασμένοι και για λόγους οντολογικής ύπαρξης, να είναι σκληροί στο ήθος και στον χαρακτήρα. Οι λόγοι αυτοί αιτιολογούν τη σκληρότητα αλλά συγχρόνως και την αποφασιστικότητα των ανθρώπων αυτών.
Το παράδειγμα του Μυλοποτάμου
Μια τέτοια περιοχή όπου οι Τούρκοι αντιμετώπισαν ισχυρή αντίσταση στην πρόσβαση και την κυριαρχία της, ήταν και ο ορεινός Μυλοπόταμος. Βέβαια αυτές οι δύσκολα προσβάσιμες περιοχές, ενδιέφεραν δευτερευόντως τους κατακτητές, λόγω του άγονου εδάφους τους και το ενδιαφέρον τους περιοριζόταν στο να τις ελέγχουν, επειδή ήταν το καταφύγιο των επαναστατών, που αναζωπύρωναν τις συνεχείς εξεγέρσεις εναντίον τους.
Οι κάτοικοι των ορεινών αυτών χωριών του Μυλοποτάμου, όπως και των Σφακίων και του Αποκόρωνα, χαρακτηρίζονταν επίσης για το σκληρό του χαρακτήρα τους. Ανατρέχοντας στην ιστορία, παρατηρούμε πως τα χωριά με αμιγή ή στην πλειοψηφία τους μωαμεθανικό πληθυσμό, ήταν κατά βάση στον πεδινό Μυλοπόταμο, όπου προτιμούσαν να εγκαθίστανται οι Τούρκοι, γιατί η γη ήταν πιο εύφορη και γενικά πιο ασφαλής κατά τις περιόδους των εξεγέρσεων.
Με τις συνθήκες αυτές, για τουλάχιστον 80 χρόνια και με τους Ρεθεμνιώτες μπροστάρηδες στους αγώνες, η συμμετοχή του Μυλοποτάμου ήταν πάντα σημαντική και με οπλαρχηγούς αλλά και με μαχητές.
Με φτώχεια μεν, με ελεύθερο πνεύμα δε!
Μέσα σε αυτό το γενικό πλαίσιο και τις συνεχείς εξεγέρσεις των Κρητών επαναστατών, έρχεται η απελευθέρωση αρχές του 1900, που όμως ολοκληρώνεται τελικά μόλις το 1913, με την πολυπόθητη Ένωση.
Οι φτωχοί κάτοικοι του Μυλοποτάμου, όπως και του υπόλοιπου ορεινού Ρεθύμνου, ελεύθεροι πια, αγωνίζονται για να βρουν «τη σειρά τους». Εννοούμε δηλαδή τον τρόπο να κατακτήσουν συνθήκες αξιοπρέπειας στην καθημερινότητά τους, σε μια χώρα με ελάχιστες υποδομές και πρωτόγνωρες διαδικασίες νηπιακής δημοκρατικής διακυβέρνησης.
Τα φτωχικά εισοδήματά τους, δυσκολεύουν τις συνθήκες διαβίωσής τους και οι συνήθειες κοινωνικού ανταγωνισμού τούς οδηγούν στο να δημιουργούν πολυπληθείς οικογένειες, ώστε να μπορούν να κατακτούν και να διατηρούν υψηλό κοινωνικό γόητρο, τόσο στο χωριό τους όσο και στην ευρύτερή τους περιοχή.
Όμως η αίσθηση της πραγματικής ελευθερίας τούς οπλίζει με αισιοδοξία και από μαχητές της ελευθερίας γίνονται τώρα μαχητές της ζωής!
Τα εισοδήματά τους καθ΄ όλη τη διάρκεια και του μεσοπολέμου, προέρχονται τόσο από τις πενιχρές πρωτόγονες καλλιέργειές τους, αφού η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων τούς ήταν άγνωστες, όσο και από την εκτροφή μικρών κοπαδιών από αιγοπρόβατα στις πιο ορεινές περιοχές.
Ένας επιπλέον λόγος του χαμηλού εισοδήματός τους ήταν σίγουρα και ο πολυτεμαχισμός των καλλιεργούμενων εκτάσεων, με αποτέλεσμα ο αναλογών κλήρος ανά καλλιεργητή να είναι πολύ μικρός και εν τέλει να υπάρχει αδυναμία εκσυγχρονισμού των καλλιεργειών τους και αύξηση της παραγωγικότητας. Δυστυχώς η ελληνική Πολιτεία, εν μέσω των πολιτικών κλυδωνισμών που χαρακτήριζε τις κυβερνήσεις εκείνης της περιόδου, αδυνατεί να παρέμβει και να δημιουργήσει συνθήκες στήριξης τέτοιων αναιμικών, οικονομικά και κοινωνικά, περιοχών.
Η υποτυπώδης εκπαίδευση, αρχές του 1900
Οι συνθήκες εκπαίδευσης ήταν εντελώς υποτυπώδεις, με ελάχιστα δημοτικά σχολεία και με διδασκάλους που δυστυχώς διέθεταν χαμηλού επιπέδου μόρφωση, αφού δεν υπήρχαν εκπαιδευτήρια για να εκπαιδευτούν. Το μοναδικό σχολείο στην περιοχή ήταν το Σχολαρχείο στο Πάνορμο, που λειτούργησε έως και τις αρχές του 1900 και που ήταν ένα σχολείο του επιπέδου του Δημοτικού σχολείου.
Οι απόφοιτοι του σχολαρχείου αυτού θα ήταν οι μετέπειτα διδάσκαλοι στα Δημοτικά σχολεία που άρχισαν να ιδρύονται μετά το 1910. Το πρώτο σχολείο ανώτερου υποτίθεται επίπεδου, ήταν το Ημιγυμνάσιο του Πανόρμου που λειτούργησε το 1918, γιατί τότε η πρωτεύουσα του Μυλοποτάμου ήταν το Πάνορμο. Με αυτές τις ανεπαρκέστατες υποδομές, το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων διατηρούταν σε πολύ χαμηλό επίπεδο.
Ωστόσο η περιοχή του Μυλοποτάμου, με τις πολυπληθείς οικογένειες, ανέπτυσσε μια αξιόλογη δυναμική, που ήταν μάλιστα έντονα ενδο-ανταγωνιστική και ενισχυόταν από τις επικρατούσες αντιλήψεις και στάσεις του θαυμασμού του επιτυχημένου και την προσπάθεια για μίμηση της πορείας του.