«Το σημαντικότερο πράγμα είναι η επιμέλεια· διότι δεν παρέχει απλώς τα μέσα του βίου, αλλά προσδίδει και στη ζωή τη μοναδική της αξία» (Σίλλερ).
Ο Σεφέρης λάτρευε την τέχνη της τυπογραφίας. Το 1940, μιλώντας για τρία βιβλία του που είχε μόλις τυπώσει στο περίφημο «αγλαότεχνο τυπογραφείο» των αδελφών Ταρουσόπουλου, γράφει: «Ευχαριστημένος ακόμη που τα τύπωσα καλά . μου φαίνεται μάλιστα πως τώρα με συγκινεί περισσότερο ο έπαινος για το τύπωμα παρά για το περιεχόμενο».
Διαβάζοντας το εξαιρετικό βιβλίο του κ. Δημήτρη Ν. Μουδατσάκη, Τα τυπογραφεία του Ηρακλείου (Τυποκρέτα, Ηράκλειο 2005), μπορούμε να μυηθούμε στον θαυμαστό κόσμο της τυπογραφίας και να συλλάβουμε κάτι από τη μοναδική γοητεία του. Αληθινά, το βιβλίο τούτο είναι μια αποκάλυψη.
Εκ πρώτης όψεως είναι μια συνοπτική ιστορία της τυπογραφίας και της δημοσιογραφίας του Ηρακλείου, και μάλιστα πληρέστατη και τεκμηριωμένη, αποτέλεσμα ευσυνείδητης και εμπεριστατωμένης ερευνητικής εργασίας.
Στην πραγματικότητα, όμως, περιλαμβάνει πολύ περισσότερα και βαθύτερα, και αυτά θα επιχειρήσω να θίξω παρακάτω, αφού κάνουμε μια πρώτη γνωριμία του περιεχομένου του.
Το βιβλίο (που έχει τη μορφή Λευκώματος σε τέταρτο σχήμα), αποτελείται από μια Εισαγωγή και έξι κύρια μέρη.
Στην Εισαγωγή παρουσιάζεται μια συνοπτική ιστορία της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο, τα ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας (με πρωτεργάτες Κρητικούς λογίους και πρωτομάστορες της τυπογραφίας), το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη (με ιδρυτή τον Ηρακλειώτη Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρι) έως τα τυπογραφεία της Ελληνικής Επανάστασης (το πρώτο με ιδρυτή τον Δ. Υψηλάντη). Ακολουθούν τα έξι κύρια μέρη που πραγματεύονται τα τυπογραφεία του Ηρακλείου από τον αγώνα του 1821 στην Κρήτη έως τις μέρες μας.
Ο συγγραφέας ήταν μοναδικά και απαράμιλλα προετοιμασμένος και καταρτισμένος για το έργο του. Είχε υπηρετήσει τις υψηλές τέχνες της τυπογραφίας και της βιβλιοδεσίας επί εξήντα ολόκληρα χρόνια, πρώτα ως βοηθός κοντά στον αείμνηστο Μανώλη Μουδατσάκη, και έπειτα στη δική του επιχείρηση.
Αλλά εκτός από την ανεκτίμητη προσωπική γνώση, εμπειρία και μαρτυρία του, εργάστηκε ερευνητικά με υποδειγματικό τρόπο: πήρε συνεντεύξεις από μεγάλο αριθμό συνεργατών των τυπογραφείων και μελών των οικογενειών τους, τις μελέτησε και προχώρησε στη συνθετική εργασία του.
Ας σημειωθεί ότι ο συγγραφέας, αξιοποιώντας δημιουργικά τη δεύτερη νιότη του, είναι ήδη τελειόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, έχοντας εισαχθεί, και μάλιστα πρώτος, το 2018.
Επιπλέον, όμως, το βιβλίο προσφέρει πολύ περισσότερα, και γι’ αυτό είναι ένα «διπλό βιβλίο». Η ιστορία των τυπογραφείων του Ηρακλείου συσχετίζεται αναπόσπαστα με τις ιστορίες των οικογενειών των αντίστοιχων επιχειρήσεων.
Τα μέλη τους συνδέονται, όπως είναι αναμενόμενο, με πολλαπλούς δεσμούς, συγγενικούς, κοινωνικούς και φιλικούς, οπότε ο αναγνώστης παρακολουθεί με αδιάπτωτο ενδιαφέρον πλήθος παράλληλων βιογραφιών, μερικές από τις οποίες έχουν στοιχεία ιστορικά ή και σχεδόν μυθιστορηματικά. Μαθαίνομε τεκμηριωμένα και αξιόπιστα τις ιστορίες ορισμένων από τις πιο ονομαστές και σεβαστές οικογένειες, των οποίων τα ονόματα είναι γραμμένα ανεξίτηλα στην ιστορία του Ηρακλείου.
Ενδεικτικά, παρακολουθούμε σαν μυθιστορήματα τις αφηγήσεις των οικογενειών Στυλιανού Μ. Αλεξίου, Σπύρου Δ. Αλεξίου, Ν. Αλικιώτη, Α. Γραμματικάκη, Γ. Δετοράκη, Η. Διαλυνά, Α. Ζωγράφου, Γ. Καζανάκη, Α. Καλοκαιρινού, Μ. Καρέλλη, Σ. Μετοχιανάκη, Μ. Μουδατσάκη, Ι. Μουρέλλου, Α. Μυκωνιάτη, Σ. Παπαγεωργίου, Μ. Παπουτσάκη, Β. Σφακιανάκη, Θ. Φουντουλάκη, Κ. Φραγκούλη, Σ. Χαλκιαδάκη κ.α. Οι νεότεροι αναγνώστες θα μάθουν και θα συσχετίσουν πλήθος γεγονότων, που διαφορετικά θα τους έμεναν άγνωστα. Λ.χ., ποιοι θυμούνται ότι οι ήρωες της Εθνικής Αντίστασης στην Κρήτη, οι Καπετάνιοι Μ. και Χ. Μπαντουβάς εξέδιδαν εφημερίδες στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια;
Το βιβλίο αποτελεί σημαντική συμβολή στην κοινωνική και οικονομική ιστορία του τόπου. Επανέρχεται πολλές φορές, σχεδόν στερεοτυπικά, ένα σχήμα ζωής που το έχουμε ζήσει ή ακούσει από πρώτο χέρι: νέα παιδιά που έρχονται από τα χωριά τους στην πόλη, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη, μαθητεύουν κοντά σε παλαιότερους τεχνίτες, και με την όρεξη και τη ζέση τους, με καιρό και με κόπο, μαθαίνουν τη σπουδαία αυτή τέχνη της τυπογραφίας, γίνονται οι ίδιοι μάστορες –αρκετοί μάλιστα ιδρύουν δικές τους επιχειρήσεις-, μεταλαμπαδεύουν την τέχνη τους, και συμβάλλουν ενεργά στην κοινωνική και πολιτισμική προκοπή.
Επιπλέον, το βιβλίο αποτελεί σημαντική συμβολή στην ιστορία όχι μόνο των τυπογραφείων αλλά, μέσω της τυπογραφίας και της δημοσιογραφίας, και του ίδιου του Ηρακλείου και ευρύτερα της Κρήτης.
Το βιβλίο κοσμείται από πλουσιότατο, σπάνιο και πολύτιμο φωτογραφικό υλικό. Αληθινά, πρόκειται για ένα εξαιρετικό φωτογραφικό λεύκωμα με πλήθος ιστορικές φωτογραφίες μνημείων του Ηρακλείου (μερικές του περίφημου φωτογράφου Behaeddin), πορτρέτων προσωπικοτήτων (λ.χ. του Ε. Βενιζέλου ή της οικογένειας Λ. Αλεξίου), διαφημίσεων τυπογραφείων και εκδοτικών οίκων, πολιτικών αγγελιών κοκ.
Αρκετοί αναγνώστες, ιδίως οι νεότεροι, θα εκπλαγούν βλέποντας εικόνες άγνωστες τοποθεσιών που τις νομίζουν γνωστές. Λ.χ., πόσοι γνωρίζουν ότι πάνω στην Κρήνη Μοροζίνη είχε χτιστεί ένα είδος περίκλειστης οικοδομής, που κάλυπτε τα Λιοντάρια στο εσωτερικό της; Ή ότι πολύ κοντά στα Λιοντάρια (στα νοτιοδυτικά), υπήρχε οθωμανικό τέμενος με πανύψηλο μιναρέ;
Ή ότι η πλατεία Αρκαδίου ονομαζόταν «Αμπάρ-Αλτί»; Ανάμεσα στις πιο ενδιαφέρουσες εικόνες προεξάρχουν, λ.χ., η Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών και ο Ναός του Σωτήρος, του οποίου η κατεδάφιση υπήρξε ένα από τα πιο φριχτά ανοσιουργήματα της δικτατορίας του ’67.
Για πολλούς αναγνώστες το βιβλίο θα έχει ξεχωριστή σημασία και αξία, καθώς ξυπνά μνήμες των βιβλιοπωλείων, των τυπογραφείων και των ανθρώπων τους. Πόσες αναμνήσεις δεν έχουν πολλοί από μας από τα βιβλιοπωλεία των Αλεξίου και Αλικιώτη στα Λιοντάρια και στη 1866, του Μουδατσάκη και του Χαλκιαδάκη στην Έβανς, του Σφακιανάκη στη Μαρογιώργη; Πόσες φορές δεν περνούσαμε απ’ έξω θαυμάζοντας τα καλοτυπωμένα βιβλία με τα καλλιτεχνικά εξώφυλλα;
Θυμάμαι πολύ ζωηρά τον κ. Μανώλη Μουδατσάκη, πράο, πάντοτε προσηνή και υπομονετικό να σου εξηγεί οτιδήποτε χρειαζόσουν, και να σου φέρνει τους θησαυρούς της ανθρώπινης σοφίας: τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς στις εκδόσεις Παπύρου και Ζαχαρόπουλου (με την «Ταναγραία» στο εξώφυλλο), την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Κ. Θ. Δημαρά, την ανεκτίμητη και αναντικατάστατη φιλοσοφική τριλογία του Ε. Π. Παπανούτσου (Γνωσιολογία, Ηθική, Αισθητική), τον Ερωτόκριτο του Στυλιανού Αλεξίου, την Ιστορία της Κρήτης του Θεοχάρη Δετοράκη και τόσα άλλα.
Το βιβλίο αποτελεί, εκτός των άλλων, έναν ύμνο στην εργασία, στον μόχθο, στον επαγγελματισμό, στην επιμέλεια, στην τιμιότητα, στην ευσυνειδησία. Κοιτάζοντας το πλήθος των φωτογραφιών με τους εργαζόμενους στα τυπογραφεία, ο αναγνώστης αναρωτιέται: Τι φανερώνουν, τι αναδίδουν κυρίως τα πρόσωπα αυτά;
Ολοφάνερα: Τη συγκέντρωση στην εργασία τους, την εργατικότητα, τη σοβαρότητα, αλλά συνάμα: τη συντροφικότητα, τη χαρά της ζωής, την επίγνωση ότι κάνουν καλά τη δουλειά τους, τη βαθιά ικανοποίηση ότι αξίζουν την αμοιβή των κόπων τους, και μαζί την προσδοκία για μια καλύτερη προοπτική. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζουν η γλώσσα και το ύφος του βιβλίου. Λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους, απλά, λιτά, κυριολεκτικά και γλαφυρά.
Μας θυμίζει εκείνο που γράφει ο Σεφέρης για τον ποιητή του Ερωτόκριτου, δηλ. ότι ο συγγραφέας: «[…] είναι πάντα κοντά στο αντικείμενό του. Βλέπει με απόλυτη καθαρότητα το πράγμα που εκφράζει». Πραγματικά: το βιβλίο είναι ένα αφήγημα με ποιότητα και αρετές λογοτεχνήματος. Αλλά πάνω απ’ όλα, το βιβλίο αποπνέει το ήθος της Κρήτης: αρχαϊκό, απέριττο, υπερήφανο και δωρικό.
Το βιβλίο Τα τυπογραφεία του Ηρακλείου του κ. Δημήτρη Ν. Μουδατσάκη αποτελεί μια σπουδαία συμβολή στη νεότερη πολιτισμική ιστορία του Ηρακλείου. Το Μεγάλο Κάστρο και η Κρήτη τον ευγνωμονούν.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Ι. Ανδρουλιδάκης είναι Καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.