Είναι οξύμωρο σχήμα, η μαθήτρια να κριτικάρει τον δάσκαλο. Η κ. Ξενάκη, η Ρένα μας, υπήρξε καθηγήτριά μας στο Λύκειον ο Κοραής μόλις είχε αποφοιτήσει από το Πανεπιστήμιο. Συναντηθήκαμε μετά από χρόνια «σαν έτοιμες από καιρό και θαρραλέες». Και η συνάντησή μας αυτή έφερε μνήμες αγαθές. Από την στιγμή που μου γνώρισε ότι συνθέτει το λεξικό του γλωσσικού ιδιώματος του Νομού Ηρακλείου, αδημονούσα να το πάρω στα χέρια μου, να το αγγίξω, να το ξεφυλλίσω και να το μελετήσω! Μετά από δεκαπενταετή εργασία η φίλη σήμερα, αλλά αεί καθηγήτριά μου, έτεκεν έργον σπουδαίον. Έρ-γον, δηλ. γόν-ον έρ-ωτος, που θα τολμήσω να παρουσιάσω με όλες τις αδυναμίες που διαθέτω.
Την αδυναμία ή μάλλον τον έρωτα για την γλώσσα, την ελληνική φωνή1, μου την ενέπνευσε ένας συνάδελφός της και αγαπημένος καθηγητής μου επίσης, ο αείμνηστος Μενέλαος Παρλαμάς. Υπό τα φώτα της γνώσης που μου παρέδωσε αλλά και τις προσπάθειες που ακολούθησαν για να κατακτήσω τη γλώσσα μας, θα πειραθώ όπως ο Πλάτων στους «πειραστικούς του διαλόγους» να προσεγγίσω το έργο της φίλης και διδασκάλισσάς μου.
Η ευφυής δομή των λημμάτων συντελεί στην άμεση αντίληψη της εννοίας τους από τον αναγνώστη. Οι απλές εξηγήσεις και τα παραδείγματα της χρήσης των λέξεων, είτε με μορφή στίχων, η παροιμιών ή εκφράσεων της καθομιλουμένης, που διατηρείται μέχρι και σήμερα στους αμόλυντους τόπους, αποτελούν ευχάριστη προσέγγιση και κατανόηση των λημμάτων που έχει αποθησαυρίσει η φίλη και καθηγήτριά μου. Λήμματα που αφυπνίζουν μνήμες και παρέχουν πληροφορίες για τη σμίλη του χρόνου που έχει αποτυπωθεί εντός και εκτός αυτών δηλ. για την αρχαία ή την ξένη προέλευσή τους, την ετυμολογία τους, τη γλωσσική τους διαμόρφωση και την έννοια ή τις έννοιες που εκφράζουν.
Τυχαία και αυθόρμητα επιλέγω τη λέξη: «καταπότης»2: το αυλάκι με το νερό προς άρδευση: ξάνοιξε να δεις ανέ τρέχει ο καταπότης πολύ νερό να ποτίζω τσι ντομαθιές.{ΕΤΥΜ αρχ. Καταπότιον – καταπότι, ρ. καταπίνω. } Η λέξη προέρχεται από τις αρχαίες λέξεις ποτός = ο πινόμενος, ο κατάλληλος προς πόσιν, και όπως λέει ο Θουκυδίδης 6, 100 «ποτόν ύδωρ». Όπως και η λέξη ποταμός που προέρχεται από το ίδιο ρήμα και χρησιμοποιείται αυτούσια πάνω από 3.000 χρόνια. Από την εποχή του Ομήρου Ιλ.Φ 8 «ες ποταμόν βαθύρροον αργυροδίνην3 Η ίδια λέξη επίσης χρησιμοποιείται και από τον Βιτσέντζο Κορνάρο στον Ερωτόκριτο (Ι. 1068)4 «τα μάτια τρέχαν ποταμός.». Εντυπωσιακή είναι η προέλευση του ρήματος ζουλώ και ζουλίζω συμπιέζω, συνθλίβω , πατικώνω: ζούλισε καλά το σπυρί να βγεί το πύο. ΕΡΩΤ. Β 2007-2008 ην περικεφαλαία του ζουλίζει , ξεκαρφώνει….. {ΕΤΥΜ. μεσν. Ζουλίζω από το διυλίζω ο τύπος ζουλώ είναι μεταπλασμένος ενεστ. του ζουλίζω}. Η ετυμολογία του ρήματος από το δέλτα στο ζήτα μας υπενθυμίζει ότι το ζήτα είναι από τα νεότερα σύνθετα σύμφωνα της ελληνικής αλφαβήτου. Δημιουργήθηκε από το σύμπλεγμα των συμφώνων σίγμα δέλτα.
(Σ+Δ=Ζ). Σύμπλεγμα που πολλές φορές αντικατέστησε το γηραιό δέλτα, όπως αναφέρει ο Σωκράτης στον διάλογο «Κρατύλος» του Πλάτωνος4.
Αναφέρονται πολλές λέξεις υιοθετημένες από την τουρκική γλώσσα όπως η λέξη μαλι-χουλές, που την ανέφερε συχνά η μητέρα μου Μαριάνθη Σταυρακάκη όταν ήθελε να επισημάνει την ακαταστασία μας. Μαλι-χουλές (ο), φασαρία,καβγάς.: επήγα στο καφενείο μα ήφυγα γιατί εγινούντανε μάλι-χουλές5 με τσι ξενοχωριανούς. {ΕΤΥΜ τουρκ. Malihulya=αναστάτωση}. Επίσης, η λέξη καδής6 (ο) (τουρκ. αξίωμα) κριτής δικαστής: είντα ανακατώνεσαι τσι δουλειές μας, καδή θα σε βάλομε; που χρησιμοποιούσαν οι παππούδες μας όταν μας διηγούνταν ιστορίες του Ναστραδίν Χότζα.
Με εντυπωσίασε μια λέξη που χρησιμοποιείται σήμερα ανά το πανελλήνιο και όχι μόνο στην Κρήτη, λέξη που νόμιζα ότι είχε ρίζα ελληνικής φωνής. Είναι η λέξη χαβούζα. Νόμιζα ότι προέρχεται από παραφθορά της λέξεως χάος,- χάFoς, λέξη που χρησιμοποιεί ο Ησίοδος στη θεογονία του στιχ. 115 «Ητοι μεν πρώτιστα Χάος γένετ’…» αλλά η δασκάλα μου, μου έδωσε ακόμη και μετά από τόσα χρόνια «ένα καλό μάθημα». Χαβούζα(η)7 μεγάλος λάκκος με βρόχινο νερό, δεξαμενή: εγέμισε η χαβούζα νερό. {ΕΤΥΜ. τουρκ. havuz} Από την ίδια λέξη όπως αναφέρει το Λεξικό της προέρχεται και η λέξη καβούσι (το) πηγή που αναβλύζει λίγο νερό: λιγοστεύει, εδά που καλοκαιρεύγει το νερό στο καβούσι. {ΕΤΥΜ. Από το υποκοριστικό χαβούζι της λ. Χαβούζα με αλλαγή του χ σε κ και του ζ σε σ.}
Λέξεις βενετσιάνικης καταγωγής, όπως: παρτίδα (η) μέρος από το όλο: ήπεψά ντου μιάν παρτίδα καρύδια {ΕΤΥΜ. Βενετ. partida} . Λέξεις αραβικής προέλευσης όπως: ντοάς(ο) 1. Δέηση, προσευχή: κάμε το ντοά σου να πουληθεί το χωράφι. 2. παράκληση: ήρθε και τούκαμε ντοά, να τση δώσει δανεικά με δεν της δωκε δεκάρα. {ΕΤΥΜ αραβ. Dua =προσευχή.} Αλλά και η σλαβική λέξη ζούμπερο (το) οικοδίαιτο ζώο: ψοφήσανε όλα τα ζούμπερα του κακομοίρη του αδερφού μου, δεν απουσιάζει. Έχει άραγε κάποια σχέση με το Σούμπερι μια περιοχή της Αττικης;
Λέξεις ιταλικής ή λατινικής προέλευσης άφθονες αλλά και με γαλλικές ρίζες ανθίζουν και καρποφορούν στα γλωσσικά ιδιώματα του νομού Ηρακλείου. Περιδιαβαίνοντας στους ανθισμένους κήπους του Λεξικού δεν αντιλαμβάνομαι πόθεν το πλήθος των ιταλικών επιρροών. Ελπίζω να μου δοθεί η ευκαιρία να τα συζητήσομε κατ ιδίαν.
Από καρδιάς εύχομαι στη φίλη και καθηγήτριά μου, αυτό το έργον της που είναι γόνος έρωτος να ‘ναι καλοτάξιδο, και εις άλλους γόνους με «ευ γυία» =υγεία. Δεν είναι και μικρό πράγμα ο ΕΡΩΣ, γιατί όπως διδάσκει η Διοτίμα τον Σωκράτη στο συμπόσιο του Πλάτωνος:8 «ο έρως είναι μέγας δαίμων, και τόκος εν τω καλώ (ωραίω) κατά το σώμα και την ψυχήν.».
Αλς
1 Ετυμολογικά ή αρχαία ελληνική λέξη φωνή αναλύεται σε φάως και νούς φαωνή φώτιση του νοός.
2 Σελ. 214 του ως άνω Λεξικού
3 ». Με αυτά τα επίθετα περιγράφει ο ¨Ομηρος τον ποταμό Σκάμανδρο κατά τους Τρώες, Ξάνθο και γιό του Διός κατά τους θεούς.
4 418e 1.Από τη λέξη δυογός επειδή υπήρχαν δύο ζώα που τα έδεναν μαζύ για να γίνει η αγωγή δηλ. να σύρουν κάτι. τον δυογόν, τον λέμε πια ζυγόν λέει ο Σωκράτης στους συνομιλητές του. Αρχ. Κείμενο «… Το δε τοιν δυοίν ένεκα της δέσεως ες την αγωγήν επωνόμασται «δυογόν» δικαίως.».
5 Σελ. 284 του ως άνω Λεξικού
6 Σελ. 181 του ως άνω Λεξικού
7 Σελ. 180 αυτόθι.
8 Συμπόσιον 206 b .