Λίγες μέρες πριν, ο δήμος της πόλης μας πήρε μια σημαντική απόφαση. Αποφάσισε να υπερβεί την τυπική συνθήκη του γενέθλιου τόπου και να απονείμει το βραβείο ηθικής τάξεως σ᾽ έναν Ηρακλειώτη από επιλογή.
Τον ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης ‒και ενεργό εθελοντή δάσκαλο του Φυσικού Τμήματος‒ Λευτέρη Οικονόμου. Αλλά πάνω απ᾽ όλα έναν από τους θεμελιωτές του Πανεπιστημίου Κρήτης και τον πρωτεργάτη της ίδρυσης του ΙΤΕ και προέδρου του, κατά την πρώτη κρίσιμη εικοσαετία του.
Η απονομή του βραβείου στον Λ. Οικονόμου προσφέρεται έτσι ως μια ιδανική ευκαιρία για να στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στο «πείραμα της Κρήτης»: Την τεσσαρακονταετή πλέον προσπάθεια μιας αρχικής ομάδας ταλαντούχων ανθρώπων να «στήσουν» εδώ, στην περιφερειακή Κρήτη, ένα πανεπιστήμιο κι ένα ερευνητικό κέντρο, ικανά όχι απλώς να αποφύγουν τη συνήθη μοίρα των περιφερειακών ιδρυμάτων ‒την επαρχιώτικη αναπαραγωγή του αθηναϊκού «προτύπου»‒ αλλά να αποτελέσουν υποδείγματα μιας συνολικής ανανέωσης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και έρευνας στη χώρα.
Μιλώντας για τον αναμφισβήτητο πρωταγωνιστή αυτής της προσπάθειας, ‒τον Λ. Οικονόμου,‒ μπορώ από την πλευρά μου να πω μόνο τούτο: ότι είναι ο μόνος από την αρχική ηγετική ομάδα που έκανε την επιτυχία του «πειράματος» το απόλυτο προσωπικό του στοίχημα. Για να το πω απλά: Έβαλε όλα του τα λεφτά σ’ αυτό.
Άφησε την καθηγητική του θέση στην Αμερική και αφοσιώθηκε στο στόχο, ‒στη δημιουργία του ΙΤΕ από ένα σημείο και μετά‒ με τον μόνο τρόπο που ξέρουν οι πραγματικά δημιουργικοί άνθρωποι. Με τη σχέση του πατέρα προς το δημιούργημά του. Και χάρις σ’ αυτό, χάρις στην απόλυτη δέσμευση του Λ. Οικονόμου‒ μπόρεσε να αξιοποιηθεί προς όφελος του κοινού σκοπού και η μερική δέσμευση όλων των άλλων μελών αυτής της αρχικής ονειρικής ομάδας.
Δεν είμαι βέβαιος ότι το έχουμε συνειδητοποιήσει αυτό. Δεν ήταν γραφτό να γίνει ό,τι έγινε εδώ στην Κρήτη. Απόδειξη: Δεν επαναλήφθηκε πουθενά αλλού! Ούτε από μακριά.
Όμως ο σκοπός τούτου του άρθρου είναι άλλος: Να μιλήσει για την «αθέατη πλευρά» του Λ. Οικονόμου. Την πλευρά του ακαδημαϊκού δασκάλου. Εκείνην που συνήθως επισκιάζεται από την πολύ ισχυρότερη δημόσια εικόνα του ως του πρωτομάστορα ενός μοναδικού έργου.
Ας σπεύσω λοιπόν να πω από την αρχή ότι ο Λ. Οικονόμου ως πανεπιστημιακός δάσκαλος είναι η απόλυτη άρνηση του «μεγαλοκαθηγητικού προτύπου» που πολλοί θα περίμεναν απ᾽ αυτόν λόγω της θέσεώς του. Το «πρότυπο» είναι πολύ γνωστό. Καθηγητές πολύ απορροφημένοι σε καθήκοντα υψηλής διοίκησης –ή υψηλής πολιτικής- ώστε να έχουν χρόνο για «κατώτερες ασχολίες» όπως η διδασκαλία των φοιτητών τους.
Η οποία γίνεται συνήθως δι’ αντιπροσώπων,‒«βοηθοί» υπάρχουν, και μετά την κατάργησή τους‒ σε συνδυασμό με κάποιες πανηγυρικές ομιλίες γενικής σοφίας του ίδιου του… κυρίου καθηγητού. Αντιστρέψτε την εικόνα, προσθέστε κιμωλία, μαυροπίνακα και πολύωρες συζητήσεις με τους φοιτητές, μέσα κι έξω από την τάξη, και θα έχετε μια καλή πρώτη προσέγγιση στο πορτραίτο του Λ. Οικονόμου ως πανεπιστημιακού δασκάλου.
Θέλω να το πω με όση έμφαση γίνεται: Διερωτώμαι αν υπήρξε μέχρι σήμερα στη χώρα πανεπιστημιακός καθηγητής με το επίπεδο διοικητικών ευθυνών του Λ. Οικονόμου, που να ήταν ταυτόχρονα κι ένας τόσο αφοσιωμένος δάσκαλος, με πλήρες διδακτικό φορτίο στα πιο βασικά μαθήματα του τμήματός του. Και να συνεχίζει να το κάνει μέχρι σήμερα –πολλά χρόνια μετά την συνταξιοδότησή του– σε απόλυτα εθελοντική βάση: Δωρεάν.
Όσοι έχουν επίγνωση της βαθύτερης ιδιοσυστασίας του πραγματικού δασκάλου ‒την εσώτερη ανάγκη για επικοινωνία,‒ δεν θα δυσκολευτούν να αναγνωρίσουν στην παραπάνω περιγραφή αυτό ακριβώς το ψυχολογικό υπόστρωμα. Την ανάγκη για επικοινωνία. Γιατί αυτή φαίνεται να είναι η «κρυφή» πηγή ενέργειας του Λ. Οικονόμου.
Η επιθυμία να αφηγηθείς την περιπέτεια της επιστημονικής κατανόησης του κόσμου και την προσωπική σου διαδρομή μέσα σ’ αυτήν. Να μοιραστείς τη χαρά μιας προσωπικής ανακάλυψης ή της βαθειάς κατανόησης των ανακαλύψεων των άλλων.
Όμως η εκ του σύνεγγυς διδασκαλία ‒ή διδασκαλία στο σεμινάριο ή την τάξη‒ δεν φαίνεται να εξαντλεί τα «αποθέματα επικοινωνίας» του Λ. Οικονόμου. Έτσι ο δάσκαλος εξ αποστάσεως, ‒ο συγγραφέας Λ. Οικονόμου‒ έρχεται να καλύψει το «κενό». Και το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Πέντε τόμοι προπτυχιακών ή μεταπτυχιακών συγγραμμάτων και τρία βιβλία επιστημονικής εκλαΐκευσης σε ελληνόγλωσση ή διεθνή έκδοση.
Τα τρία τελευταία μάς φέρνουν πίσω σε μια άλλη όψη του Λ. Οικονόμου ως δασκάλου: Εκείνη του γενικού δασκάλου. Του δασκάλου για το γενικό κοινό.
Έχει δώσει από τότε πολλές δημόσιες ομιλίες για επιστημονικά ή γενικότερα εκπαιδευτικά θέματα, αλλά εκείνη στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, τις μέρες του πυρηνικού ατυχήματος στο Τσέρνομπιλ, θα τη θυμούνται πολλοί Ηρακλειώτες της γενιάς μου. Πιστεύω για έναν πολύ απλό λόγο: Για το αίσθημα εμπιστοσύνης που ενέπνεε εκείνος ο σπάνιος συνδυασμός απλότητας και επιστημονικής ακρίβειας που χαρακτήριζε αυτή την ομιλία.
Και η οποία έγινε σ’᾽ εκείνη ακριβώς την περίοδο κατά την οποία η πάντα λανθάνουσα καχυποψία του γενικού κοινού προς την επιστήμη και τους επιστήμονες βρισκόταν ‒όχι χωρίς λόγο‒ σε ασυνήθιστη έξαρση. Κι όμως οι εκατοντάδες πολίτες του Ηρακλείου που παρακολούθησαν εκείνη τη διάλεξη βγήκαν απ᾽ αυτήν χωρίς τα αισθήματα ανησυχίας ή πανικού που τους είχαν φέρει εκεί.
Ο παράλογος φόβος είχε παραχωρήσει τη θέση του στα έλλογα συναισθήματα που δημιουργεί η δυνατότητα επιστημονικής προσέγγισης του αγνώστου. Θυμάμαι πάντα εκείνη την ομιλία ως την πιο αυθεντική πραγμάτωση μιας δύσκολης σχέσης. Της σχέσης του επιστήμονα με την κοινωνία.
Όμως ο Λ. Οικονόμου διδάσκει και με τον τρόπο που διδάσκει. Με την μοναδική λιτότητα της διδασκαλίας του. Από την οποία απουσιάζει κάθε στοιχείο εντυπωσιασμού ξένο προς το μήνυμα που επιθυμεί να μεταδώσει.
Οι ομιλίες του Λ. Οικονόμου δεν έχουν «μπιχλιμπίδια». Είναι καθαρή ουσία. Όπως είναι συνήθως οι ομιλίες των ανθρώπων που έχουν μη τετριμμένα πράγματα να πουν και δεν αισθάνονται την παραμικρή ανάγκη για «περιτυλίγματα» από κατώτερα υλικά.
Η «διδακτική» του Λ. Οικονόμου μου θυμίζει μερικές φορές την Αρχιτεκτονική του Άρη Κωνσταντινίδη. Μια Αρχιτεκτονική μαχητικά ταγμένη να υπηρετεί την ουσία κι όχι τη φόρμα. Χτίζουμε σπίτια για να είναι λειτουργικά κι όχι για να είναι όμορφα. Κι όταν είναι λειτουργικά θα είναι σίγουρα και όμορφα.
Το λειτουργικό ‒ό,τι υπηρετεί γνήσιες ανθρώπινες ανάγκες‒ είναι αληθινό και το αληθινό είναι πάντα όμορφο. Αυτό πιστεύει ο Άρης Κωνσταντινίδης κι αυτό φαίνεται να υιοθετεί έμπρακτα κι ο Λευτέρης Οικονόμου στην «ιδιωτική» παιδαγωγική του. Αν έχουμε να πούμε κάτι ουσιώδες, τότε η μοναδική μας έγνοια θα πρέπει να είναι να το πούμε απλά και σωστά ώστε να γίνουμε κατανοητοί.
Κι αν τα καταφέρουμε, τότε το αποτέλεσμα θα είναι και ενδιαφέρον και όμορφο.
Ως πρόεδρος της Επιτροπής Σπουδών του Φυσικού Τμήματος επί πολλά χρόνια, ο Λ. Οικονόμου έδειξε επίσης μια άλλη αξιοθαύμαστη πλευρά της προσωπικότητάς του ως δασκάλου. Την σπάνια ικανότητά του να επικοινωνεί με τους αντιπροσώπους των φοιτητών στην Επιτροπή ‒«σκληρούς συνδικαλιστές» τους θέλει η παράδοση‒ κατά τρόπο που όχι μόνο δεν οδηγούσε σε συγκρούσεις, αλλά στην ανάπτυξη ενός κλίματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης βασισμένης στην κοινή αγωνία για το επαγγελματικό τους μέλλον.
Γιατί ο Λ. Οικονόμου δεν είναι ο συνήθης τύπος του «φευγάτου» επιστήμονα που βλέπει τον κόσμο ‒και τους φοιτητές του‒ μόνο μέσα από το πρίσμα της υψηλής επιστήμης. Είναι ταυτόχρονα κι ένας άνθρωπος της πράξης που γνωρίζει όσο λίγοι τη νέα πραγματικότητα στα επιστημονικά επαγγέλματα και δεν θεωρεί ότι έχουμε δικαίωμα ως δάσκαλοι να την αγνοήσουμε.
Η πρώτη δραστική αναθεώρηση του προγράμματος σπουδών του φυσικού τμήματος που έγινε επί προεδρίας του ‒και η οποία προσέφερε πολλές δυνατότητες τεχνολογικής ειδίκευσης στους φοιτητές του‒ ήταν το πρακτικό αποτέλεσμα αυτού του σπάνιου κλίματος εμπιστοσύνης που είχε αναπτυχθεί στην επιτροπή σπουδών του τμήματος. Ενός κλίματος που άγγιζε κάποτε την πιο τρυφερή εκδοχή της σχέσης μαθητή-δασκάλου.
Όταν ο πατέρας Λ. Οικονόμου έβγαινε στην επιφάνεια και γινόταν ένα με τον δάσκαλο Λ. Οικονόμου. Μερικοί από τους διαλόγους που έγιναν κάτω απ᾽ αυτό το κλίμα είναι οι γνησιότερες συζητήσεις που μπορώ να θυμηθώ για τη σημερινή κατάσταση του ελληνικού πανεπιστημίου και το αβέβαιο μέλλον των αποφοίτων του. Και το τι μπορούμε να κάνουμε γι᾽ αυτό.
Είκοσι χρόνια πριν, το Πανεπιστήμιο Κρήτης επί πρυτανείας Γιώργου Γραμματικάκη ‒- ευχαριστούμε Γιώργο – θέσπισε το «Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας, Στέλιος Πηχωρίδης» προς τιμήν του πρόωρα χαμένου συναδέλφου μας που αντιπροσώπευε ο ίδιος το ιδανικό του πανεπιστημιακού δασκάλου όσο ελάχιστοι.
Κατά την πρώτη απονομή του βραβείου, η Επιτροπή Επιλογής θεώρησε ότι θα πρέπει να απονεμηθούν ταυτόχρονα δύο πλήρη βραβεία. Σ᾽ έναν παλαιότερο και σ᾽ έναν νεώτερο καθηγητή. Ο πρώτος ήταν ο Λ. Οικονόμου και ο δεύτερος ο Βασίλης Κάλφας από το τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών στο Ρέθυμνο.
Θεσπίζοντας το βραβείο και απονέμοντάς το σε δύο υποδειγματικές περιπτώσεις δασκάλων του, το Πανεπιστήμιο πήρε για μια ακόμη φορά μια πρωτοβουλία εθνικής σημασίας. Έκανε ό,τι καλύτερο μπορούσε για να «συντηρήσει» ‒τιμώντας το‒ ένα απειλούμενο είδος.
Τον αφοσιωμένο και ταλαντούχο πανεπιστημιακό δάσκαλο. Οι «περιβαλλοντικοί παράγοντες» που απειλούν το είδος με εξαφάνιση είναι πολλοί και όχι αποκλειστικά ελληνικοί. Ένας απ’ αυτούς είναι η εμφάνιση στην πανεπιστημιακή πανίδα ενός νέου είδους άκρως ανταγωνιστικού προς το προηγούμενο.
Του επιστήμονα μάνατζερ με υψηλές ικανότητες στην διεκδίκηση ευρωπαϊκών πόρων αλλά συχνά με ελάχιστο ενδιαφέρον για τη διδασκαλία ή την επιστήμη καθ’ εαυτή. Την επιστήμη όχι μόνο ως κινητήρια δύναμη της τεχνολογίας και της οικονομικής ανάπτυξης αλλά και ως απελευθερωτική δύναμη του ανθρώπου όπως την οραματίστηκε ο διαφωτισμός και ο «δικός μας» Ρήγας Φεραίος όταν έγραφε το Φυσικής Απάνθισμα.
Το σίγουρο είναι ότι το ελληνικό πανεπιστήμιο (ένα πανεπιστήμιο χωρίς ισχυρή ακαδημαϊκή παράδοση) το έχουν κρατήσει ζωντανό, επί πολλά χρόνια τώρα, όχι οι αντιπροσωπευτικές του ομάδες και «ιδεολογίες», αλλά οι αφοσιωμένοι δάσκαλοι και ερευνητές του. Και σ’ αυτούς θα πρέπει, πάλι, να στρέψει την προσοχή του για να αντλήσει ιδέες και πρότυπα για τη νέα εποχή που ανατέλλει.
Ο Λευτέρης Οικονόμου εργάστηκε όσο κανείς για να έλθει αυτή η νέα εποχή με τις ευκαιρίες και τους κινδύνους της. Και το έκανε χωρίς ποτέ να προσχωρήσει ο ίδιος στο κύριο ρεύμα αυτής της εποχής.
Παρότι οι ηγετικές και διοικητικές του ικανότητες παραμένουν αξεπέραστες – το χάρισμα του ηγέτη ήταν ολοφάνερο πάνω του – ο Λευτέρης Οικονόμου παρέμεινε πάνω απ᾽ όλα ένας ερευνητής κι ένας δάσκαλος. Εκείνο το πολύ ανθεκτικό είδος ακαδημαϊκού ανθρώπου που θα εξακολουθήσει να αποτελεί τον αμετάλλακτο πυρήνα κάθε αληθινού πανεπιστημίου για πάντα.
Σ’ ευχαριστούμε, Λευτέρη, για ό,τι μας δώρισες μέχρι τώρα και για ό,τι θα μας δωρήσεις ακόμα. Κι ευχαριστούμε επίσης τον δήμο μας και τον δήμαρχό του για το ηθικό μήνυμα που εξέπεμψε η απόφασή του. Το έχουμε όλοι ανάγκη.