Στην εμπεριστατωμένη εισαγωγή της, η φιλόλογος και λεξικογράφος Ειρήνη Ξενάκη – Ροβίθη σημειώνει πώς τόλμησε, με επίγνωση των δυσκολιών που θα αντιμετώπιζε, να συγκεντρώσει και να καταγράψει όσες λέξεις του γλωσσικού ιδιώματος του τόπου της γνώριζε και χρησιμοποιούσε από τα παιδικά της χρόνια και όσες της είχε κληροδοτήσει η αείμνηστη γιαγιά της Στεφανία Λεβεντάκη, η οποία είχε γεννηθεί το 1890 και αποβίωσε πλήρης ημερών με ακέραιες τις πνευματικές της δυνάμεις.
Η απόφασή της όμως για τη συγγραφή του λεξικού κινήθηκε και από την έντονη επιθυμία να αφήσει στα παιδιά και στα εγγόνια της όσες λέξεις του γλωσσικού κρητικού ιδιώματος μπόρεσε να καταγράψει, για να γνωρίσουν τον πλούτο και τη συνέχεια της γλώσσας μας.
Όταν η λεξικογράφος διαπίστωσε ότι το μέγεθος του εγχειρήματός της απαιτούσε μακροχρόνια και επίπονη προσπάθεια, αποφάσισε να περιοριστεί στη συλλογή και καταγραφή λέξεων του ιδιώματος της επαρχίας Μαλεβιζίου, στην οποία ανήκει και το χωριό της, οι Βούτες. Αργότερα όμως, με την προτροπή φίλων και γνωστών αποφάσισε να την επεκτείνει σε ολόκληρο τον νομό Ηρακλείου.
Η προσπάθεια υπήρξε χρονοβόρα και έως την έκδοση του Λεξικού πέρασαν περίπου δεκαπέντε χρόνια. Ο τρόπος εργασίας είναι περίπου ο ίδιος που ακολουθούν οι περισσότεροι λεξικογράφοι. Τα λήμματα παρουσιάζονται κατά απόλυτη αλφαβητική σειρά και με σκουρότερα τυπογραφικά στοιχεία.
Ακολουθεί η γραμματική κατάταξη καθενός, που δηλώνεται με το άρθρο για το ουσιαστικό ή με συντομογραφίες για τα επίθετα, τα επιρρήματα, τις αντωνυμίες, τα ρήματα και τις προθέσεις, όπως αναφέρονται λεπτομερώς στις συντομογραφίες μετά την εισαγωγή. Μετά τη γραμματική κατάταξη ακολουθεί η ερμηνεία του λήμματος με το ανάλογο παράδειγμα ή και περισσότερα παραδείγματα, εφόσον το λήμμα επιδέχεται και άλλες ερμηνείες.
Σε μερικά λήμματα, για να γίνει η σημασία περισσοτέρο κατανοητή, παρατίθενται δυο παραδείγματα (χωρίς αρίθμηση), τα οποία διαχωρίζονται με κόμμα. Το πρόβλημα που απασχόλησε τη λεξικογράφο περισσότερο ήταν η ετυμολογία των λημμάτων.
Για την ικανοποίηση και αυτής της ανάγκης και προκειμένου να αποφύγει «τυχαίες» ετυμολογίες, κατέφυγε σε εγνωσμένου κύρους εργασίες, όπως το Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ν. Ανδριώτη και της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του Εμμανουήλ Κριαρά κ.ά. Γενικά και αυτή η ενασχόληση της επεφύλαξε ένα γοητευτικό ταξίδι στο παρελθόν των λέξεων και της χάρισε μια ιδιαίτερη ικανοποίηση!
Το γλωσσικό ιδίωμα του νομού Ηρακλείου την οδήγησε σε ορισμένα γενικά συμπεράσματα. Αυτό έκανε και στα κατάλοιπα της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, τα οποία αναφέρει αυτούσια.
Η επισήμανση ότι η προφορά του ιδιώματος, με ακρίβεια, είναι διαφορετική σε κάθε επαρχία ως προς τον τονισμό των λέξεων αλλά και ως προς την εκφορά του λόγου, είναι πολύ λογική! Οι διαφορές ως προς το γλωσσικό ιδίωμα, ανά επαρχία, δεν είναι μοναδικές. Παρατηρούνται και σε άλλους τομείς της έρευνας και μελέτης της πολιτισμικής και πολιτιστικής κουλτούρας.
Το λεξικό αυτό, καθώς και τα λεξικά του Γεωργίου Παγκάλου Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης (1955-1957), του Εμμανουήλ Πιτυκάκη Το γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης (1983), του Αντωνίου Ξανθινάκη Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος (2000), κ.ά αποτελούν την καλύτερη προσπάθεια συγκέντρωσης και καταγραφής του σημαντικότερου μέρους του λεξικολογικού πλούτου του τόπου μας.
Η Βιβλιογραφία (σσ. 19-22), ιδιαίτερα αυτή που αφορά στα λεξικά (19-20), επιβεβαιώνει αυτή την άποψη και δικαιώνει τον κόπο των λεξικογράφων τους, που εργάστηκαν άοκνα προς αυτήν την κατεύθυνση.
* Ο Μιχάλης Τρούλης είναι πρόεδρος Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου