Το νησί με τη μεγαλύτερη έκταση στο Αιγαίο πέλαγος και πέμπτο στη Μεσόγειο παρουσιάζει μία μοναδικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο: η Κρήτη είναι το μόνο μέρος στον ελληνικό χώρο με έξι πολιτισμούς να το έχουνε χαρακτηρίσει στο διάβα των αιώνων. Ο Μινωικός, ο πρώτος ευρωπαϊκός πολιτισμός άκμασε στο νησί την εποχή του Χαλκού (3000 π.Χ. – 1100 π.Χ.) και ο ολοσχερής αφανισμός οφείλεται σε φυσική καταστροφή (σεισμό ή τσουνάμι).
Η αρχική ρωμαϊκή επέλαση από τον πρώτο προχριστιανικό αιώνα έως τη χριστιανική εποχή (67 π.Χ. – 330 μ.Χ.) θα έχει ως αποτέλεσμα τη μεταφορά της διοίκησης από το βόρειο τμήμα στον άξονα Ηράκλειο/Κνωσός προς το νότο, καθώς η Γόρτυνα θα φιλοξενεί το ρωμαϊκό Πραιτώριο, αλλά εκεί θα κηρύξει το χριστιανικό λόγο ο Απόστολος Τίτος και θα ανεγερθεί ο πρώτος ναός προς τιμή του τον 6ο αιώνα μ.Χ..
Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στη Νέα Ρώμη (μεταγενέστερα Κωνσταντινούπολη) έρχεται η δεύτερη πολιτισμική συνύπαρξη ως μεσαιωνική και βυζαντινή αυτοκρατορία με δυο περιόδους: η Α΄ Βυζαντινή (330–826 μ.Χ.) και η Β΄ Βυζαντινή (961–1204 μ.Χ.) οπότε η Κρήτη έγινε τόπος μοναχισμού, κυρίως για την αποφυγή της αναγκαστικής στράτευσης και της επαχθούς φορολογίας του βυζαντινού κράτους.
Τρίτη η εμβόλιμη αραβοκρατία θα την εξαφανίσει από το βυζαντινό χάρτη (826–961 μ.Χ.) οπότε η Μεγαλόνησος και το ηρακλειώτικο λιμάνι ως Rhabdh el Khandaq (αργότερα Candax ή επί το ελληνικότερο Χάνδακας) γίνεται η κύρια βάση για τα «αλάγια», τις επιθετικές εξορμήσεις στις παράκτιες περιοχές του Αιγαίου, με αποκορύφωμα την πόλη της Θεσσαλονίκης το έτος 904 μ.Χ. όταν οι Άραβες κατέλαβαν τη συμβασιλεύουσα κι έπιασαν περί τα 22.000 αιχμαλώτους, και γι’ αυτό η αστική αραβική εποίκηση με τους βίαιους εξισλαμισμούς διαρκεί έως την επιτυχή ανακατάληψη της νήσου από το βυζαντινό αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά.
Η τέταρτη βενετική περίοδος της Κρήτης (1204–1669 μ.Χ.) συμπίπτει με τη μεσαιωνική άλωση της Πόλης οπότε το νησί ως λάφυρο του αρχηγού της Δ΄ Σταυροφορίας του Βονιφάτιου Μομφερατικού, μαρκήσιου της Θεσσαλονίκης, θα πουληθεί στο Δόγη της Βενετίας και αυτός ο υβριδικός βενετοκρητικός πολιτισμός θα κρατήσει έως τον Ε΄ Βενετοτουρκικό πόλεμο (Κρητικός Πόλεμος: 1645-1669) που θα λήξει επισήμως στις 16/27 Σεπτεμβρίου 1669, όταν οι Βενετοί έποικοι διαπραγματεύονται την παράδοση της Candia (σημερινό Ηράκλειο) έπειτα από την πιο μακροχρόνια πολιορκία παγκοσμίως, συνολικής διάρκειας 22 ετών.
Αυτή η πέμπτη οθωμανική περίοδος (1669–1898 μ.Χ.) θα σημάνει την τελευταία εποχή κατάκτησης της Κρήτης και θα οδηγήσει σε μία σειρά επονείδιστων σφαγών στην ηρακλειώτικη Kantiye κυρίως το 19ο αιώνα (μεγάλος αμπερτές το 1821, μικρός αμπερτές το 1828 και η σφαγή ανήμερα του Αγίου Τίτου το 1898) οπότε χάρη στη βρετανική πρωτοβουλία ολόκληρο το νησί θα οδηγηθεί σε ένα καθεστώς μεταβατικής αυτονομίας (1898–1913 μ.Χ.) και τελικώς στην οριστική απελευθέρωση μόλις πριν από 106 χρόνια.
Το Φεστιβάλ στο Μεγάλο Κάστρο των Βυζαντινών ήδη από την προηγούμενη Τρίτη με έμφαση στη συμπλήρωση των 350 ετών από τη μετάβαση στην τελευταία περίοδο κατοχής του νησιού αντικατοπτρίζει τον κρητικό πολιτισμό ως ένα παλίμψηστο ιστορίας και τεχνών.
*Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος-συγκριτολόγος με μεταπτυχιακές σπουδές στην Αγγλία και έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινχαμ (UK)