Είχα αποφασίσει να σιωπήσω, σε ό,τι αφορά τα θέματα αμπελουργίας, αφού τόσα χρόνια όλες οι επίμονες και επίπονες προσπάθειές μου έμειναν δυστυχώς κενές αποτελέσματος, σε ό,τι αφορά την αξιοποίηση ερευνητικών προϊόντων για την ανασυγκρότηση της Αμπελουργίας της Χώρας.
΄Ομως, οι τρέχουσες δυσάρεστες εξελίξεις, που επιβεβαιώνουν ότι ένας από τους δυναμικότερους κλάδους της Κρητικής γεωργίας, η κρητική αμπελουργία, κινδυνεύει να αφανιστεί, μου επιβάλλουν να υπενθυμίσω μερικά πράγματα, που ενδεχομένως έχουν ξεχαστεί ή αγνοούνται από τους νεότερους, γιατί αν δεν γνωρίζεις καλά το χθες πώς θα διαμορφώσεις ένα στέρεο και σύγχρονο σήμερα. Πολύ περισσότερο πώς μπορείς να ονειρευτείς, να προβλέψεις ή να σχεδιάσεις ένα καλύτερο αύριο!
Στη δεκαετία του ’50, η διεθνής αμπελουργία αντιμετώπισε σοβαρό πρόβλημα λόγω της προσβολής των αμπελώνων από ιώσεις με κίνδυνο την καταστροφή τους. Τι έγινε στις σοβαρές χώρες, όπως οι ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία και άλλες; Στην Καλιφόρνια π.χ., τη σημαντικότερη αμπελουργική πολιτεία της Αμερικής, ο μακαρίτης πλέον Καθηγητής Austin Goheen στο Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας, Davis πρότεινε στην Πολιτεία της Καλιφόρνιας τη δημιουργία ειδικού Κέντρου για την αντιμετώπιση του προβλήματος.
Η Πολιτεία ανταποκρίθηκε άμεσα και δημιούργησε το 1956 Κέντρο παραγωγής υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού, του γνωστού ως FPMS (Foundation Plant Material Service, http://fpms.ucdavis.edu/) στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Davis. ΄Ετσι, παράχθηκε απαλλαγμένο από ιώσεις πολλαπλασιαστικό υλικό αμπέλου, με το οποίο αναμπελώθηκαν οι προσβλημένοι αμπελώνες της Αμερικής. Το Κέντρο αυτό, μετά από 63 χρόνια αδιάλειπτης λειτουργίας, εξακολουθεί να λειτουργεί άψογα, να παράγει απαλλαγμένο από ιώσεις φυτικό υλικό και να προμηθεύει όλον τον αμπελουργικό κόσμο με πιστοποιημένο πολλαπλασιαστικό υλικό αμπέλου και άλλων φυτικών ειδών. Μάλιστα, διαθέτει τράπεζα γενετικού υλικού, όπου διατηρεί σχεδόν όλες τις ποικιλίες αμπέλου του κόσμου.
Το Κέντρο αυτό, παρά τις αλλαγές προσώπων στη διοίκησή του, στη διοίκηση του Πανεπιστημίου, στη διοίκηση της Πολιτείας ή της Χώρας, στα 63 χρόνια λειτουργίας του, παραμένει προσηλωμένο στους στόχους του και είναι μια υπερ-κερδοφόρα επιχείρηση με τεράστια προσφορά στην Αμπελουργία της Πολιτείας και του κόσμου. Tο ίδιο έγινε στις άλλες αναπτυγμένες αμπελουργικές χώρες, με τη σύνδεση του προβλήματος με τα Ερευνητικά Κέντρα. Τότε και μέχρι τη δεκαετία του 70, η Ελλάδα παρήγαγε το 21% της παγκοσμίως παραγόμενης σταφίδας και ήταν μεταξύ των πέντε κυριότερων αμπελουργικών χωρών διεθνώς.
Όμως, εκτός από τις ιώσεις, το 1976 εμφανίστηκε στην Κρήτη η φυλλοξήρα, ένα έντομο που καταστρέφει τις ευρωπαϊκές ποικιλίες αμπέλου, δηλαδή αυτές που παράγουν τα επιτραπέζια, τα οινοποιήσιμα και τα σταφιδοποιήσιμα σταφύλια. Το πρόβλημα αυτό είχε εμφανισθεί και επιλυθεί στον υπόλοιπο αμπελουργικό κόσμο από τις αρχές του 20ου αιώνα, με τη χρήση υποκειμένων ανθεκτικών στη φυλλοξήρα, των γνωστών ως αμερικάνικων. Στην Κρήτη, το Υπ. Γεωργίας τότε αποφάσισε να… ψεκάζονται τα τροχοφόρα, που διέρχονταν από τις προσβλημένες περιοχές της Μεσσαράς με εντομοκτόνο, προκειμένου να αποτραπεί η εξάπλωση του εντόμου! Οι ιώσεις θεωρήθηκαν ήσσονος σημασίας!
Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, άρχισε τη λειτουργία του το Τμήμα Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ενήμερο για το διεθνές επιστημονικό γίγνεσθαι και λόγω της σημασίας της αμπελουργίας της Χώρας και ιδιαίτερα της Κρήτης στη γεωργική παραγωγή, εξασφάλισε διεθνείς ανταγωνιστικούς οικονομικούς πόρους για «Παραγωγή απαλλαγμένου από ιώσεις φυτικού υλικού αμπέλου των κυριότερων υποκειμένων, ανθεκτικών στη φυλλοξήρα καθώς και των κυριότερων κρητικών ποκιλιών vinifera», με τα οποία αργά ή γρήγορα έπρεπε να αναμπελωθούν οι αμπελώνες της Κρήτης και της Χώρας, γενικότερα. Το έργο ολοκληρώθηκε επιτυχώς και το παραχθέν πολύτιμο φυτικό υλικό παραδόθηκε στο Υπ. Γεωργίας, στον Ασπρόπυργο Αττικής, όπου λειτουργούσε η αρμόδια υπηρεσία διαχείρισης τέτοιου υλικού.
Παρά το ότι έγιναν επανειλημμένες γραπτές και προφορικές εισηγήσεις προς τους αρμοδίους του Υπ. Γεωργίας, προκειμένου να αξιοποιηθεί το απαλλαγμένο από τις ιώσεις πολλαπλασιαστικό υλικό και οργανώθηκε πληθώρα «συσκέψεων» και ημερίδων σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, χάθηκε η ευκαιρία αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων για τον εκσυγχρονισμό του αμπελοοινικού τομέα της Χώρας. Δυστυχώς, το υλικό αυτό εξαφανίστηκε, χωρίς καμιά προστιθέμενη αξία για την Ελληνική αμπελουργική κοινότητα. Όπως ήταν αναμενόμενο, το πρόβλημα συνεχίστηκε και επιδεινώθηκε. ΄Ετσι το 1991, η Περιφέρεια Κρήτης μπροστά στο εκρηκτικό πρόβλημα της επαπειλούμενης εξαφάνισης των κρητικών αμπελώνων από τη φυλλοξήρα και τις ιώσεις, ανέθεσε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Κρήτης την εκπόνηση Μελέτης για την «Αμπελουργία της Κρήτης: Προβλήματα και Προοπτικές» (Εικόνα).
Η Μελέτη εκπονήθηκε επιτυχώς με συμμετοχή του επιστημονικού γεωτεχνικού δυναμικού της Χώρας και παρουσιάστηκε στο Ηράκλειο παρουσία του τότε Υπουργού Γεωργίας. Η φιέστα τελείωσε εκεί και το πρόβλημα όχι μόνο συνεχίστηκε αλλά επιδεινώθηκε! Και πάλι το Τμήμα Βιολογίας, με συνέπεια ως προς την υποχρέωσή του να συνεισφέρει στην επίλυση των προβλημάτων της κοινωνίας, εξασφάλισε ερευνητικά κονδύλια από το πρόγραμμα Interreg II της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης και υλοποίησε το έργο «Βελτίωση γενετικού υλικού αμπέλου και παραγωγή αμπελουργικών προϊόντων στην Κρήτη, Ιωάννινα, Λήμνο και Σάμο», από το 1997 έως το 2001, με σκοπό να παράξει, μεταξύ άλλων για δεύτερη φορά, πιστοποιημένο πολλαπλασιαστικό υλικό αμπέλου.
Αυτή τη φορά, συνεργάτες ήταν το Εθνικό ΄Ιδρυμα Αγροτικής ΄Ερευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.) με τα τότε Ινστιτούτα του στο Ηράκλειο, την Αθήνα, το Βόλο και τη Θεσσαλονίκη και η Διεύθυνση Αγροτ. Ανάπτυξης Ηρακλείου. Το έργο υλοποιήθηκε επιτυχώς. Επιπρόσθετα και με βάση τα συμπεράσματα της προαναφερόμενης Μελέτης, έγινε εισαγωγή νέων επιτραπέζιων ποικιλιών από το Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας, Davis, και εκπονήθηκε ρυθμιστικό σχέδιο αναμπέλωσης της Κρήτης. Ακόμη, ο τότε Γεν. Γραμματέας της Περιφέρειας Κρήτης όρισε «Συντονιστικό Συμβούλιο Αμπελουργίας Κρήτης»!
Με την ολοκλήρωση του έργου Interreg, η Τελική ΄Εκθεση των αποτελεσμάτων στάλθηκε στον Υπουργό Γεωργίας, ο οποίος συνεχάρη εγγράφως το Πανεπιστήμιο Κρήτης για το έργο του και παρέστη στη δημόσια παρουσίαση των αποτελεσμάτων στο κοινό, που έγινε σε κεντρικό ξενοδοχείο της πόλης. ΄Ολο το πιστοποιημένο φυτικό υλικό παραδόθηκε στα Ινστιτούτα στο Ηράκλειο, το Βόλο, την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., του καθ’ ύλην αρμόδιου φορέα να το συντηρήσει και να το αξιοποιήσει. Και πάλι, ουδεμία συνέχεια/προσπάθεια υπήρξε για αξιοποίηση αυτών των πολύτιμων προϊόντων έρευνας.
Αντ΄αυτού, το 2004 παραγγέλθηκε από την Νομαρχία Ηρακλείου στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών η εκπόνηση νέας, δεύτερης Μελέτης! ΄Εγινε και η δεύτερη Μελέτη για την Αμπελουργία της Κρήτης, παρουσιάστηκε δημοσίως και μετά πάλι… σιωπή και απραξία! Πέρασαν ακόμη μερικά χρόνια χωρίς κανείς να ενδιαφερθεί για την αξιοποίηση του πολλαπλασιαστικού υλικού και για όλη την τεχνογνωσία, που είχε μέχρι τότε αποκτηθεί, αλλά ούτε για την υλοποίηση των προτάσεων των δύο Μελετών, που λίγο-πολύ ήταν ταυτόσημες.
Αντίθετα, το 2008 ανατέθηκε από την Νομαρχία Ηρακλείου στο ΤΕΙ Κρήτης η εκπόνηση και… τρίτης Μελέτης. ΄Εγινε και η τρίτη Μελέτη, παρουσιάστηκε παρουσία των αρμοδίων πολιτειακών παραγόντων και μπήκε, όπως και οι προηγούμενες, στις καλένδες. Σήμερα δυστυχώς, οι αρμόδιοι επιστήμονες στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, στα Ινστιτούτα του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., τη Διεύθυνση Αγροτ. Ανάπτυξης κλπ είτε αφυπηρέτησαν είτε έφυγαν από κοντά μας, με αποτέλεσμα όλο το πολύτιμο φυτικό υλικό να τελεί και πάλι σχεδόν υπό εξαφάνιση και οι προτάσεις των Μελετών να είναι στα αζήτητα!
Ευτυχώς, από αυτά τα ερευνητικά έργα χρηματοδοτήθηκαν μεταπτυχιακοί φοιτητές και ερευνητές, υλοποιήθηκαν μεταπτυχιακές και διδακτορικές διατριβές και δημοσιεύθηκαν πολλές επιστημονικές εργασίες στον έγκριτο διεθνή επιστημονικό τύπο. ΄Ομως, σε ό,τι αφορά την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων από την Πολιτεία για την παραγωγική ανασυγκρότηση της αμπελουργίας της Κρήτης και της Χώρας, το αποτέλεσμα ήταν δυστυχώς μηδενικό! Αυτή είναι μια από τις πολλές θλιβερές ιστορίες, που τεκμηριώνουν την αδυναμία του χαοτικού, μη λειτουργικού και χωρίς συνέχεια Ελληνικού κράτους να αξιοποιήσει πολύτιμα ερευνητικά αποτελέσματα.
Αν τα παραπάνω πολύτιμα προϊόντα είχαν αξιοποιηθεί και οι προτάσεις των τριών Μελετών είχαν υλοποιηθεί από το 1990, όπως θα είχε γίνει σε οποιαδήποτε ευνομούμενη χώρα, η Αμπελουργία της Κρήτης και της Χώρας θα μπορούσε να είχε ξαναγίνει δυναμική και ανταγωνιστική διεθνώς. Όλα αυτά δικαιολογούν γιατί η Χώρα έφθασε ως εδώ! Η διαχειριστική λογική, που χαρακτηρίζει τις δράσεις των Υπουργείων, η έλλειψη εθνικού στρατηγικού σχεδίου ανασυγκρότησης του αγροτικού τομέα, η κατάργηση του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. κλπ δεν επιτρέπουν αισιόδοξες προβλέψεις.
Τουλάχιστο σήμερα, θα περίμενε κανείς ότι οι αρμόδιοι φορείς και εκπρόσωποι των αμπελουργών, στις πολλαπλές συναντήσεις τους με την πολιτική ηγεσία, αντί να εστιάζονται στη συνήθη καθημερινότητα (ενισχύσεις, αποζημιώσεις, διακανονισμό χρεών κλπ), θα απαιτούσαν τη συνεχή, συνεπή, συντονισμένη και επίκαιρη σύνδεση της έρευνας με τις παραγωγικές διαδικασίες, και την επιστημονική καθοδήγηση των παραγωγών στις νέες εξελίξεις και διεθνείς τάσεις για κάθε προϊόν. Το μέλλον απαιτεί σοβαρές γενναίες αποφάσεις χθες, που δυστυχώς δεν λαμβάνονται!
Είναι καιρός, μετά τη σοβαρή οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας, τα παθήματα να γίνουν μαθήματα και επιτέλους να υπάρξει συνέχεια, συνέπεια και κυρίως συντονισμός προσπαθειών για την αξιοποίηση των ακαδημαϊκών/ερευνητικών ιδρυμάτων και των παραγόμενων ερευνητικών αποτελεσμάτων/προϊόντων. Η πολυεπίπεδη κρίση, που βιώσαμε, θα μπορούσε να μετατραπεί σε δημιουργικότητα, επιβεβαιώνοντας τον Πλάτωνα αλλά και παραδείγματα άλλων χωρών. Δεν ξέρω αν μπορούμε να ελπίζομε! Ας το ευχηθούμε!
*Η Πόπη Α. Ρουμπελάκη-Αγγελάκη είναι ομότιμη καθηγήτρια Βιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης