Επειδή η συνθήκη του Λονδίνου (6 Ιουλίου 1827) δεν περιέλαβε την Κρήτη στα μέρη που επρόκειτο να απελευθερωθούν με την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, οι Κρήτες επαναστάτες αποφάσισαν να συνεχίσουν τον αγώνα με ορμητήριο τη Γραμβούσα. Με την υποστήριξη εθελοντών και από άλλα μέρη της Ελλάδας οι επαναστάτες προξενούσαν προβλήματα στα διερχόμενα πλοία αλλά και διέδιδαν την αντίσταση και στις ανατολικές επαρχίες. Το Δεκέμβριο του 1827, ισχυρή αντεπίθεση Τουρκαλβανών διέλυσε τους επαναστάτες που κατέφυγαν στη Γραμβούσα και στα απρόσιτα κρυσφύγετα των βουνών.
Τελευταία προσπάθεια να περιληφθεί η Κρήτη στο νέο ελληνικό Κράτος έγινε το 1828 με τον γενναίο Ηπειρώτη αγωνιστή Χατζημιχάλη Νταλιάνη, ο οποίος αποβιβάστηκε στη Γραμβούσα στις 5 Ιανουαρίου 1828 με 600 πεζούς και 100 ιππείς. Ύστερα από μακρότατες διαφωνίες των οπλαρχηγών για την κατάστρωση κοινού στρατιωτικού σχεδίου ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης στις 13 Μαΐου κατέλαβε το Φραγκοκάστελο και οχυρώθηκε εκεί, παρά τις προτροπές των τοπικών αρχηγών, αποφασισμένος να θυσιαστεί. Μετά από 5 ημέρες, 18 Μαΐου 1828 ο Μουσταφά πασάς με 8000 πεζούς και 300 ιππείς, πολιόρκησε το φρούριο και ύστερα από φονική συμπλοκή το κατέλαβε. Ο Χατζημιχάλης σκοτώθηκε και μαζί του 385 επίλεκτοι αγωνιστές. Οι Τούρκοι είχαν επίσης 800 νεκρούς: (Θ Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σελ 346).
Το ποίημα που ακολουθεί περιγράφει τα γεγονότα.
ΔΡΟΣΟΥΛΙΤΕΣ
Η θυσία στο Φραγκοκάστελο έχει συνδεθεί με τη λαϊκή παράδοση «Δροσουλίτες» που σημαίνει ένα περίεργο ατμοσφαιρικό φαινόμενο που παρατηρείται πρωινές ώρες στον κάμπο του Φραγκοκάστελου στα τέλη Μαΐου αρχές Ιουνίου κάτω από ορισμένες ατμοσφαιρικές συνθήκες. (Θ.Δετοράκης ό.π. σελ.3 46).
Σύμφωνα με μία εξήγηση, το φαινόμενο οφείλεται σε οφθαλμαπάτη που προκαλείται από την εξάτμιση της πρωινής δροσιάς. Η ελαφριά ομίχλη που δημιουργείται από αυτή την εξάτμιση μοιάζει συχνά να δημιουργεί διάφορες φιγούρες που μπορούν να εκληφθούν και ως ανθρώπινες.
Σύμφωνα με άλλη εξήγηση το φαινόμενο οφείλεται σε αντικατοπτρισμό εικόνων από τις βόρειες ακτές της Αφρικής. Συνεπώς οι σκιές των ιππέων που παρατηρούνται δεν είναι παρά αντικατοπτρισμός καμηλιέρηδων της ερήμου.(Από τη ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, λήμμα Δροσουλίτες)
Ο ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ ΝΤΑΛΙΑΝΗΣ*
Αφουρκαστείτε να σας πω ούλοι μικροί μεγάλοι
πώς πολεμά ο Μουσταφάς με το Χατζή Μιχάλη.
Έπιασαν οι Γραμβουσιανοί κι έγραψαν και ζητούνε
ατλήδες απού το Μοριά πολλοί να κατεβούνε.
Κι επέψαν γράμμα του Χατζή του Στερεολλαδίτη
να προμαζώξει τσ’ άντρες του να κατεβεί στην Κρήτη.
Στ’ Ανάπλι μονομέριασε τριακόσιους δυο ατλήδες
στην Κρήτη για να κατεβεί οπού ‘ναι οι μισιρλήδες.
Κι εδιάλεξεν τση Ρούμελης άντρες και παλληκάρια
κι απής τσοι μονομέρισε τσοι βαλε στα καράβια.
Πάει και ξεβαρκάρει τζοι στη δεύτερη Γραμπούσα
κι’ ερώτα τσοι Γραμπουσιανούς αν έχουνε μπαρούθια.
-Εμείς μπαρούθια έχουμε βόλια να πολεμούμε,
άλογα μόνο θέλουμε και στη στεριά να βγούμε.
Μα πάλι δεν επίστεψε κι’ εμπήκε στα καϊκια
Και ξεμπαρκάρει στο Λουτρό να μάθει την αλήθεια.
Και βρίσκει εκιά τσοι Σφακιανούς κι όσοι ήτ’αντρειωμένοι
κι όσοι ήσαν εις τον πόλεμο περίσσια τιμημένοι.
-Ελάστε σεις οι Σφακιανοί και να ‘ρθουν κι οι ριζίτες
να πάμε να σηκώσουμε και τσοι κατωμερίτες.
Ελάστε σεις οι Σφακκιανοί να πιάσουμε τα πλάγια
να πολεμούμε την τουρκιά κι αφήστε τα κοπάδια.
Και ο πασάς ως τ’ άκουσε πολύ του βαροφάνει
Στο Κάστρο και στο Ρέθεμνο γραφή πιάνει και κάνει:
-Ελάστε σεις οι καστρινοί κι εσείς οι ρεθεμνιώτες
επά στον Αποκόρωνα μαζί με τσοι χανιώτες.
Περμαζωχτείτε τση τουρκιάς μπρόβολα παλληκάρια
να πάμε να τσοι σφίξουμε να πιάσουν τη Μαδάρα .
Να πάμενε εις τα Σφακιά να κάμουμε το χάλι
Να ιδώ πώς θα τα βγάλουμε με το Χατζή Μιχάλη.
Γη στη Μαδάρα να χαθεί γη στο γιαλό να πέσει
Γη να τονε σκοτώσουμε σαν ήρθενε πεσκέσι.
Κι ο Κεχαγιάς που το γροικά γυρίζει και του κάνει:
Δε φεύγει, Μουσταφά πασά, γιατί ’ναι παλληκάρι.
Δεν είν’ αυτός Λαζόπουλος να πάρει τη Μαδάρα
μονο ‘ ναι από τη Ρούμελη και σέρνει παλληκάρια.
Αυτά τα ρουμελιόπουλα είν’ άνδρες τιμημένοι και
θα μας σε σκοτώσουνε κι ας είμαστε γνοιασμένοι.
-Σώπασε… μη μου τσοι πενάς εξήντα καβαλάρους
εγώ σαλάτα τρώγω τσοι ως τρων τσοι ψαρογάλους.
Μονομεριάζει η τουρκιά και κάνει μια κολόνα
και πάνε να πατήσουνε τω Σφακιανώ τη χώρα.
Πάνε μονομεριάζουνε στ’ ελληνικές Καμάρες
Κι οι χριστιανοί κατέβηκαν και πιάσαν τσι μαδάρες.
Κι ο Κυριακούλης έλεγε οπού ’ταν αντρειωμένος
κι ήτανε και στον πόλεμο περίσσια τιμημένος:
-Αρπάξτε όλοι τα σπαθιά και τ’ άρματα στα χέρια
να πάμε να μοντάρουμε εις τση τουρκιάς τ’ ασκέρια.
Μπορέτως φοβηθεί η τουρκιά σαν κάμομε τη γιούργια
Μπορέτως τσ’ αλλαργάρομεν έξω απ’ τα ταμπούρια.
Κι όνταν εκατεβαίνανε στ’ Ασκύφου τα μουράκια
ο κόσμος ελουλούδιζεν τούρκικα μπαϊράκια.
Σαν τα’δασιν οι σφακιανοί είπαν μικροί μεγάλοι:
Χατζή μη πας στο πόλεμο γιατί ‘σαι το κεφάλι.
Γιατί ’σαι το κεφάλι μας κι είσαι και η τιμή μας
εσένα αν θα χάσουμε χάνεται η δύναμή μας.
Την όρεξή σου φύλαγε και την καβαλαρία
ώστε να πάμε την τουρκιά σε άλλη επαρχία.
Επά στο Φραγκοκάστελο στενός σου είν’ ο τόπος
κι αν δεν λυπάσαι το Χατζή λυπήσου σκιάς τσ’ ανθρώπους.
-’γω μια φορά γεννήθηκα και μια θε να πεθάνω
και μια θα τονε στερηθώ τον κόσμο τον απάνω.
Εδώ οπού βρεθήκαμε τον πόλεμο θα κάμω
κι αν με σκοτώσουν σήμερα σαν άντρας θα ποθάνω.
Κι αν με σκοτώσει ο πασάς κόβει την κεφαλή μου
και τηνε πάει στα Χανιά και παίρνει την τιμή μου.
Πάλι κι αν τον σκοτώσω ‘γω κόβω την κεφαλή του
και τηνε πέμπω στο Μορια και παίρνω την τιμή του.
-Σελώσετέ μου τ’ άλογο στον πόλεμο ν’ αράξω
να πά να βρω το Μουσταφά και σκλάβο να τον πιάσω.
Και κάνει παρακάλεση και κάνει το σταυρό του
πιάνει και τ’ αλαφρύ σπαθί κρεμά το στο λαιμό του.
Πιάνει και τα πιστόλια ντου στη μέση ντου τα βάνει
σαν πολεμάρχος δε δειλιά κι ας ήθελ’ αποθάνει.
Κι όντεν εκαβαλήκεψεν έκλαψε τ’άλογό ντου
και τότε δα το γνώρισε δεν ήταν για καλό ντου.
Και δίδει τη διαταγή εις την καβαλαρία:
Σήμερο θα τη δείξουμε αδέρφια την αντρεία.
Κι αν βγούμε από τον πόλεμο παιδιά μου κερδισμένοι
στη Κρήτης ούλο το νησί τούρκος δεν απομένει.
Πάλι κι αν σκοτωθούμενε τη σημερνή ημέρα
θα μας σε μνημονεύγουνε στη Κρήτης τα καστέλια.
Δίδει βιτσιά του μαύρου ντου στην πόρτα ξεπορτίζει
και πιάνουνται με την τουρκιά κι ο πόλεμος αρχίζει.
Στη λύσσα την πολεμική και στη φωθιά την τόση
απ’ όλους που λαβώθηκαν κανείς δε θα γλυτώσει.
Σαν τρία κάρτα βάσταξεν, μ’ αν ήτονε δυο ώρες
κιανείς τούρκος δε γύριζε στι βουλισμένες χώρες.
Στη μια μεριά ‘τον τ’ άλογα στην άλλ’ οι σκοτωμένοι
δεμένοι με τσι ζώνες των εχάθηκαν οι ξένοι…
(Συλλογή Γεωργίου Παλιεράκη**, δασκάλου 1881-1941)
Γλωσσάρι
ατλής :ιππέας /προμαζώνω: μαζεύω από τα γύρω μέρη μονομεριάζω: συγκεντρώνω /μισιρλής:στρατιώτης από το Μισίρι(Αίγυπτο) /απής: αφού /εκιά: εκεί /επά:εδώ μπρόβολα παλικάρια :διαλεχτά παλικάρια /πεσκέσι: κανίσκι /ο ψαρογάρ(λ)ος :η σαρδέλα /μουντάρω: ορμώ /ασκέρι:στρατός /μπορέτως: δυνατόν, ίσως /η γιούργια: η επίθεση /αλλαργάρω :απομακρύνομαι /μουράκι: προβολή, κορυφή /σκιάς: τουλάχιστον /αράζω: ορμώ, επιτίθεμαι /τρία κάρτα: τρία τέταρτα
* Το δημώδες αυτό ποίημα έχει δημοσιευτεί, με μικρές παραλλαγές, στο: ANTON JEANNARAKI, ΑΣΜΑΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ μετά ΔΙΣΤΙΧΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΟΙΜΙΩΝ, LEIPZIC, 1876, με αριθ.47. ΦΩΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ «φΙΛΟΙ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ»
** Ο Γεώργιος Εμμ. Παλιεράκης γεννήθηκε το 1881 στο Δουμαεργιό (σήμερα Κεντροχώρι) Αγίου Βασιλείου Ρέθυμνο και απεβίωσε στο χωριό Στόλοι Μονοφατσίου Ηράκλειο, στις 5 Νοεμβρίου 1941. Σπούδασε στο Διδασκαλείο του Αγίου Πνεύματος, κοντά στο χωριό Κισσός, Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης. Δίδαξε στα Δημοτικά σχολεία Μαράθου Μαλεβυζίου, Καμαρών Καινουργίου και Στόλων Μονοφατσίου. Στο Δημ. Σχολείο Στόλων τοποθετήθηκε το 1910 όπου και υπηρέτησε μέχρι το 1935 οπότε συνταξιοδοτήθηκε. Διακρινόταν για την ευρυμάθεια, την παιδαγωγική του κατάρτιση και την ένθερμη φιλοπατρία του.
* Γεώργιος Τρούλης είναι καθηγητής Παιδαγωγικής