Οι επιστήμονες σε κάθε γωνιά του πλανήτη δεν παύουν να επισημαίνουν το σοβαρό κίνδυνο για τη ζωή πάνω σ’ αυτόν, από την πολλαπλή μόλυνση του περιβάλλοντος δηλαδή από τα πυρηνικά, χημικά, βιομηχανικά απόβλητα και τόσα άλλα.
Και για όσο διάστημα η πολιτική θα αποτυγχάνει να προσφέρει αποτελεσματικές λύσεις σ’ αυτό το πρόβλημα, θα προσεγγίζει όλο και περισσότερο το μεγάλο ψέμα, που μας υποχρέωσε να ζούμε: την προσποίηση ότι η ζωή μπορεί να συνεχιστεί απρόσκοπτα καθισμένη πάνω σε ναρκοπέδιο. Και στο μεταξύ να μας συνιστούν πολλές φορές σαν μην ανησυχούμε για τον κίνδυνο αυτό, αλλά να προσαρμοστούμε και να μάθουμε να ζούμε μαζί του.
Με άλλα λόγια να αναπτύξουμε μια ιδιαίτερη οπτική, όσο το δυνατόν περιορισμένης εμβέλειας, που θα μας επιτρέψει να παραβλέψουμε αυτό που σήμερα είναι ολοφάνερο σε όλους. Ακόμη να αναπτύξουμε ένα υποτονικό νευρικό σύστημα, ρυθμισμένο έτσι, που να μην αντιδρά στον πιο άμεσο κίνδυνο. Τέλος πρέπει να αναγνωρίσουμε τη σκοπιμότητα μιας διεθνούς πολιτικής συλλογιστικής, που παίζει αδιάκοπα με τη ζωή της ανθρωπότητας και αδιαφορεί για την επιβίωση της στο όνομα των συμφερόντων.
Από την εποχή του Αριστοτέλη μέχρι σήμερα έχει επαναληφθεί πολλές φορές πως οι βασικοί στόχοι της πολιτικής είναι δύο: Πρώτον η εξασφάλιση των μελών της κοινωνίας και η προστασία της ζωής. Και δεύτερον η παροχή των δυνατοτήτων για την εξασφάλιση μιας έντιμης και άνετης ζωής.
Όμως σήμερα η απειλή της αυτοκαταστροφής του ανθρώπου αναιρεί και τους δύο αυτούς στόχους και αφήνει την πολιτική των ημερών μας έκθετη, επειδή αποδεδειγμένα απέτυχε να ακολουθήσει τους δυο στόχους αυτούς, που από παράδοση δικαιώνουν την ύπαρξή της.
Αν η οικονομία μας ήταν ικανή να παράγει μιαν αφθονία από ασημένια μαχαιροπήρουνα, πορσελάνινα πιάτα, κρυστάλλινα ποτήρια και κεντητά τραπεζομάνδηλα, αλλά ανίκανη να προσφέρει τρόφιμα, οι άνθρωποι θα επαναστατούσαν και θα απαιτούσαν αλλαγή του οικονομικού συστήματος.
Η ίδια απαίτηση για άμεση και ριζική αλλαγή αφορά σήμερα τη σύγχρονη πολιτική διάταξη, που σκοπεύει ίσως στην παροχή ορισμένων δευτερεύουσας σημασίας εφοδίων για τη ζωή αλλά δεν είναι σε θέση να κάνει το παραμικρό για να σώσει την ίδια τη ζωή και να εξασφαλίσει την επιβίωση του ανθρώπινου είδους.
Η πολιτική διάταξη, που μας κρατάει πάνω στο χείλος της αβύσσου ονομάζεται «μετριοπαθής» και «σοβαρή» ενώ κάθε ιδέα που θα μπορούσε να μας φέρει λίγα βήματα πίσω από την άκρη του γκρεμού ονομάζεται «ακραία» και «ριζοσπαστική».
Χρησιμοποιώντας αυτές τις αλλοιωμένες έννοιες, που μπλοκάρουν τη λειτουργία της σκέψης, οι εξουσιαστές του κατεστημένου καταφέρνουν να υπερασπίσουν την αναχρονιστική δομή της συλλογιστικής τους και να αποτρέψουν κάθε επαναστατική εκδήλωση στον τομέα της σκέψης και της δράσης, απαραίτητης ωστόσο για την εξασφάλιση της επιβίωσης της ανθρωπότητας.
Σήμερα η καταστροφή του περιβάλλοντος έχει υπονομεύσει καθοριστικά τα θεμέλια των έργων τέχνης, της Ιστορίας και της σκέψης. Είναι γνωστό ότι το καθένα από τα έργα Τέχνης αποτελεί ένα δοχείο, το οποίο περιέχει απόσταγμα κάποιων αισθημάτων ή κάποιων εμπειριών μιας γενιάς και προσφέρεται σα δώρο στις επόμενες γενιές. Είναι αυτό που εξασφαλίζει την ύπαρξη του κοινού κόσμου δια μέσου των γενεών.
Ένα έργο τέχνης αναφέρεται πολλές φορές στα πιο ασήμαντα πράγματα: σ’ ένα βλέμμα, σ’ ένα πόθο, μια σκιά, αλλά από τη στιγμή, που ο καλλιτέχνης θα πιάσει το πινέλο ή το μολύβι του το ασήμαντο πράγμα περνάει στον αθάνατο κόσμο που τον κατοικούν όλες οι γενιές.
Και δεν είναι μόνον οι καλλιτέχνες που χάρη στην τέχνη επεκτείνουν την ύπαρξή τους πέραν από τα όρια της θνητής προσωπικής τους ζωής. Είναι και οι αναγνώστες, οι ακροατές, οι θεατές που από τη στιγμή, που θα βρεθούν εμπρός σε ένα έργο Τέχνης γίνονται σύγχρονοι μ’ αυτό και κατά κάποιο τρόπο σύγχρονοι με τους αναγνώστες, τους ακροατές, τους θεατές όλων των εποχών.
Η γοητεία που ασκούν τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας Τέχνης επικυρώνει μέσα από τους αιώνες τον κοινό χαρακτήρα της ανθρώπινης υπόστασης και ταυτόχρονα αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα της σκέψης μας πως μια πολιτική ικανή να αγκαλιάσει όλο τον κόσμο κι όλες τις γενιές δεν βρίσκεται έξω από τις ανθρώπινες δυνατότητες.
Η επικοινωνία με την Τέχνη αποτελεί τη βάση της πανέμορφης παρατήρησης του Καμύ: «Σαν καλλιτέχνης ξεκινώ θαυμάζοντας τους άλλους κι έτσι κατεβάζω κατά κάποιο τρόπο τον ουρανό πάνω στη Γη». Η επικοινωνία με την Τέχνη επεκτείνεται ακόμα και στους αγέννητους. Η κύρια αποστολή των καλλιτεχνών είναι να μιλήσουν εμπρός στα ακροατήρια των γενεών του μέλλοντος. Και γι αυτό το λόγο οι καλλιτέχνες περισσότερο από κάθε άλλο παρατηρητή είναι προικισμένοι με προφητικές δυνάμεις.
Πράγματι τα μεγάλα έργα τέχνης είναι συχνά τόσο καλά συντονισμένα με το μέλλον, ώστε ο κόσμος χρειάζεται μερικές δεκαετίες να τα καταλάβει. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Τέχνη, που σπάει τα φράγματα των σκέψεων και των αισθημάτων του παρόντος, λες και αποτελεί τον εκπρόσωπο του μέλλοντος, ζει σήμερα κάτω από διαφορετικές συνθήκες, εφόσον αμφισβητείται πλέον η ύπαρξη του μέλλοντος.
Το έδαφος που πατάει σήμερα ο καλλιτέχνης έπαψε να προσφέρει σταθερότητα στα πόδια του. Στις προηγούμενες εποχές ο καλλιτέχνης, που στόχευε να εξασφαλίσει με το έργο του την επικοινωνία ανάμεσα στις γενιές του μέλλοντος και τη δική του, ανησυχούσε πολλές φορές πως οι απόγονοί του θα έβρισκαν ασήμαντη τη δουλειά του και κατά συνέπεια θα περνούσε στη λήθη.
Όμως στη σύγχρονη εποχή ο καλλιτέχνης πέρα από αυτό το φόβο έχει και την πρόσθετη αγωνία ότι και το έργο του έτσι κι αλλιώς θα περάσει στη λήθη, επειδή αμφισβητείται η συνέχιση της ανθρώπινης ζωής. Τα αριστουργήματα της Τέχνης δεν μπορούν να ξεπεράσουν το φράγμα του χρόνου, αν ο χρόνος πάψει να υπάρχει στην περίπτωση που κάποιος αρρωστημένος εγκέφαλος πατήσει ξαφνικά ένα κουμπί και ο πλανήτης μετατραπεί σε πυρηνικό ολοκαύτωμα.
Η νέα αβεβαιότητα δεν έγκειται στο φόβο πως το έργο κάπου θα θαφτεί και θα ξεχαστεί στα σκοτάδια της Ιστορίας αλλά στην αγωνία πως αυτή καθαυτή η Ιστορία, η μόνη που προσφέρει την ελπίδα της προστασίας οιουδήποτε πράγματος από την καταστροφική μανία του χρόνου, θα θαφτεί μέσα στα σκοτάδια ενός πλανήτη χωρίς ανθρώπους και στον τάφο της θα κλειστούν μαζί όλα τα ανθρώπινα επιτεύγματα.
Σήμερα η καλλιτεχνική δημιουργία κινδυνεύει να υποταχθεί σε δύο πεπρωμένα: Στο πρώτο η ζωή καταστρέφει το καλλιτεχνικό έργο, αλλά η ίδια επιβιώνει. Στο δεύτερο ο θάνατος σκεπάζει τη ζωή και το έργο. Το πρώτο μας κάνει να νοιώθουμε πιο έντονα την αγωνία της προσωπικής μας θνητότητας και παράλληλα τη δύναμη της κοινής ζωής του είδους. Και έτσι ο συνδυασμός των δύο αισθημάτων μπορεί να μας σπρώξει να προσφέρουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε να προσφέρουμε στον κόσμο πριν πεθάνουμε.
Το δεύτερο δεν απειλεί μόνο κάθε προσωπικό έργο, αλλά τον ίδιο τον κόσμο, που είναι αποδέκτης του. Κι έτσι κυριεύεται με το συναίσθημα ότι δεν αξίζει να καταπιαστούμε με τίποτα γιατί ό,τι και να κάνουμε θα πάει χαμένο έτσι κι αλλιώς. Και σίγουρα θα ήταν ματαιοπονία να προδιαγράψουμε τι μπορεί ή τι δεν μπορεί η Τέχνη να γίνει σαν να είμαστε κάποιοι διαχρονικά κριτικοί να προβλέψουμε την τύχη, που θα έχουν τα μελλοντικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα του ανθρώπου.
Όμως έχοντας υπόψη τον μυστηριώδη χαρακτήρα της καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορούμε απλώς να σημειώσουμε ότι μερικές από τις καλλιτεχνικές εξελίξεις στις πρόσφατες δεκαετίες αντανακλούν με λογικό ή ασυνείδητο τρόπο την επιθυμία για τη λύτρωση του ανθρώπου από την απειλή της αυτοκαταστροφής.
*Η Ειρήνη Κουτσαντωνάκη είναι μαθηματικός