Είναι ιδιαίτερα ευχάριστο ότι στις δύσκολες μέρες που ζούμε, ορισμένα ιδρύματα εξακολουθούν να λειτουργούν και να προσφέρουν πολύτιμη υπηρεσία στον τόπο μας. Ανάμεσά τους είναι το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), με την πολυποίκιλη δράση του και τις λαμπρές του εκδόσεις που διακρίνονται για την ποιότητά τους και καλύπτουν ένα κενό που η ιδιωτική πρωτοβουλία αδυνατεί, γιατί το κόστος είναι υψηλό.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το έργο «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ», με συγγραφέα τον Tζων Νταν, ομότιμο καθηγητή πολιτικής ιστορίας του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, σε μετάφραση του Νίκου Λίγγρη.
Όπως δείχνει ο τίτλος, εξετάζεται η διαχρονική σημασία της λέξης «δημοκρατία» και οι μεταπτώσεις της. Είναι πράγματι ενδιαφέρον να παρακολουθούμε την ιστορία των λέξεων και αρκετά διδακτικό, γιατί αποκαλύπτεται έτσι η ιδεολογική, κοινωνική και αξιακή μεταβολή που συμβαίνει στην ζωή μας. Καθημερινά, κάποιες λέξεις πεθαίνουν, κάποιες άλλες δημιουργούνται.
Ορισμένες ζουν λίγα χρόνια, άλλες πολλούς αιώνες, αλλάζοντας σημασία ανάλογα με την ιδεολογία και τις μεταβολές που συμβαίνουν ή τις σκοπιμότητες που υπηρετούνται. Η λέξη «δημοκρατία» γεννήθηκε πριν από δυόμιση χιλιάδες χρόνια στην αρχαία Αθήνα.
Στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., κάποιοι φωτισμένοι μεταρρυθμιστές συλλαμβάνουν την ιδέα ότι ο καλύτερος τρόπος για να κυβερνηθεί μια πόλη-κράτος είναι η συμμετοχή όλων των πολιτών στις αποφάσεις, μικρές και μεγάλες, που αφορούν τη ζωή όλων. Φυσικά, αρχικά, το δικαίωμα αυτό περιορίζεται στους ελεύθερους άνδρες, γιατί εκείνοι μόνο στρατεύονται και υπερασπίζονται την πόλη, διακινδυνεύοντας τη ζωή τους.
Τον λαμπρότερο ύμνο στην αθηναϊκή δημοκρατία, τον βρίσκουμε στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη, που εκφώνησε ο Περικλής. Εκεί, έχουμε και έναν ορισμό της «καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ’ ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται» (μτφ: ονομάζεται δημοκρατία, γιατί υπηρετεί το συμφέρον των περισσότερων και όχι των ολίγων).
Οι μεγάλοι φιλόσοφοι του 4ου αι. π.Χ., Πλάτων και Αριστοτέλης, στα έργα τους, εκφράζουν επιφυλάξεις. Ο Πλάτων θεωρεί ότι το ιδανικό είναι όταν οι φιλόσοφοι βασιλεύσουν ή οι βασιλείς φιλοσοφήσουν, και παρουσιάζει μια αυστηρά ταξική διάρθρωση ανάμεσα στους άρχοντες, τους φύλακες και τους δημιουργούς, επιλέγοντας ακόμα και τη χρήση μύθων, ώστε να πειστούν οι πολίτες και να αποδεχτούν τον ρόλο τους.
Ο Αριστοτέλης διακρίνει τρεις μορφές πολιτευμάτων, τη βασιλεία, την αριστοκρατία και την πολιτεία, με παρεκκλίσεις τους την τυραννία, την ολιγαρχία και τη δημοκρατία.
Θα περάσουν αιώνες, κατά τους οποίους η λέξη δημοκρατία θα αμαυρωθεί και θα αποδοκιμαστεί. Θα αναστηθεί φορτισμένη με θετική σημασία στα νεότερα χρόνια, ιδιαίτερα μετά τον Αμερικανικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας το 1776 και τη Γαλλική Επανάσταση το 1789, που είναι κρίσιμες στιγμές για την πορεία του νέου κόσμου.
Με πολλές συγκρούσεις και εμφύλιες αντιπαραθέσεις, όμως, ακόμη και αιματηρές, κάποτε η λέξη δημοκρατία αποκτά θετικό περιεχόμενο, εμπλουτίζεται με θεσμούς που υποστηρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και σήμερα θεωρείται το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης στην ανθρώπινη κοινωνία.
Μάλιστα, και πολλά αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα χρησιμοποιούν καταχρηστικά τη λέξη, για να εξωραΐσουν το καθεστώς τους. Στις σελίδες του βιβλίου υποκρύπτεται μια μελαγχολία και επιφύλαξη για την παραφθορά της λέξης, ιδιαίτερα όταν ο λαός γίνεται όχλος και τα όρια των δικαιωμάτων παραβιάζονται.
Η εξουσία φθείρει και η εναλλαγή των αρχόντων είναι αναγκαία με ειρηνικό τρόπο. Τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης, με την απόκρυψη πληροφοριών και την παραπληροφόρηση, αλλά και η αδιαφορία των πολιτών και η απαξίωση της πολιτικής, οδηγούν συχνά σε τραγικά αποτελέσματα.
Ο συγγραφέας αναφέρει αρκετά σύγχρονα παραδείγματα στον δυτικό κόσμο, αλλά και πολλά για όσα επικράτησαν πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αναγνώστης του βιβλίου είναι βέβαιο ότι θα κερδίσει πολλά και θα εμπλουτίσει τις ιδέες του, αλλά και θα κατανοήσει σε βάθος ότι η δημοκρατία είναι μια δυναμική κατάκτηση του ανθρώπου, που συναρτάται άμεσα με την ελευθερία και τη δικαιοσύνη.
Είναι το πολίτευμα εκείνο που αρμόζει στον άνθρωπο και προσφέρει τη δυνατότητα να αξιοποιηθούν όλες οι δυνάμεις της κοινωνίας, ώστε να υπηρετηθεί το κοινό καλό. Οι εκάστοτε κρίσεις και υπερβάσεις πρέπει να γίνονται ευκαιρίες για όλους πολίτες, αρκεί εκείνοι να μετέχουν, να σκέφτονται, να δρουν, γιατί διαφορετικά είναι άχρηστοι και επικίνδυνοι.
Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος