Η επανάσταση του 1821, μετά από τόσους αγώνες και θυσίες, δεν έφερε το ποθούμενο αποτέλεσμα. Με τη συνθήκη του Λονδίνου (1830) η Κρήτη καταδικάστηκε από την ευρωπαϊκή διπλωματία να παραμείνει υπό την κυριαρχία του σουλτάνου. Οι Κρητικοί, αντί να γιορτάσουν τη λευτεριά τους, ήταν αναγκασμένοι να υποκύψουν ξανά στην αδυσώπητη δουλεία και τυραννία.
Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα η Κρήτη βρισκόταν σε συνεχή επαναστατικό αναβρασμό. Μέρες μαύρες, οδυνηρές, φρικιαστικές! Μάχες πολύνεκρες, σφαγές, λεηλασίες, χωριά πυρπολημένα, μανάδες χαροκαμένες και μαυροφορεμένες!
Διακόσια εξήντα εφτά χρόνια αδυσώπητης σκλαβιάς! Ήταν μια ζοφερή περίοδος απερίγραπτης δυστυχίας, γεμάτη από βιαιοπραγίες, ωμότητες, απάνθρωπα μαρτύρια, καταπάτηση κάθε ιερού και ηθικού νόμου.
Και είναι αξιοθαύμαστο πώς οι Κρητικοί διατήρησαν το εθνικό φρόνημά τους, μετά από δουλεία αιώνων, μετά από τετρακόσια πενήντα χρόνια βενετοκρατίας και στη συνέχεια διακόσια εξήντα εφτά χρόνια τουρκοκρατίας!
Ποτέ δεν έπαψαν να ελπίζουν και να αγωνίζονται για τη λευτεριά τους και την Ένωση της Κρήτης με τη μητέρα Ελλάδα. Ζούσαν με το μυαλό τους διαρκώς στην επανάσταση. Τόσο θάρρος, τόση τόλμη, τόση αποφασιστικότητα, να αγωνιστούν, να αψηφήσουν τον κίνδυνο και τον θάνατο. Ήταν ο έρωτας της ελευθερίας, που τους έδινε φτερά, να κάνουν πράγματα υπεράνθρωπα!
Με δέος και θαυμασμό περιγράφουν οι ιστορικοί μας αυτές τις τιτανομαχίες, τους γενναίους επαναστάτες, τους οπλαρχηγούς, αυτούς τους ομηρικούς ήρωες με τα παράτολμα ανδραγαθήματα. Πώς να μη νιώθουμε θαυμασμό και έκπληξη σήμερα, όταν διαβάζομε ότι ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας έπαιρνε μαζί του στις περισσότερες μάχες τον μικρό γιό του Αριστοτέλη! Το ίδιο νιώθουμε και για τον Δημ. Πετροπουλάκη, που ήλθε για βοήθεια στην επανάσταση του 1866, φέρνοντας μαζί του τον αδελφό του, τον γιό του και τον εγγονό του!
Τον πιο μεγάλο θαυμασμό μας επιφυλάσσομε στις γυναίκες της Κρήτης. Ήταν η ψυχή της Κρήτης και υπήρξε ανυπολόγιστη η συμβολή τους κατά τους επαναστατικούς αγώνες. Ήταν οι μάνες που γέννησαν τους γενναίους αγωνιστές. Οι ίδιες γαλουχούσαν τους γιούς τους με τις αξίες της ελευθερίας και του πατριωτισμού και τους έστελναν στη μάχη, σαν τις Σπαρτιάτισσες, με τα άρματα του πατέρα ή του παππού. Αυτές καλλιεργούσαν τα λιγοστά χωράφια και φρόντιζαν για την τροφοδοσία, όσο οι άντρες τους έλειπαν στα βουνά.
Συχνά έπαιρναν μέρος σε μάχες, για να συνδράμουν με όποιο τρόπο μπορούσαν. Και πώς θα μπορούσαν να μείνουν αμέτοχες στους αγώνες οι γυναίκες, αφού αυτές πάντα κινδύνευαν να υποστούν τα πάνδεινα, εξευτελισμούς, βιασμούς και απαγωγές για τα σκλαβοπάζαρα!
Κατά την επανάσταση του 1866 ο κρητικός λαός δοκίμασε τις μεγαλύτερες βιαιότητες και ωμότητες. Τα εξαγριωμένα στίφη των Τούρκων, και κυρίως οι κακοηθέστατοι γενίτσαροι, δεν είχαν ηθικούς φραγμούς να εξοντώνουν και να σφαγιάζουν γυναικόπαιδα και γέροντες. Οι πιο δραματικές και ζοφερές μέρες ήταν την περίοδο που βρισκόταν στην Κρήτη, για να καταπνίξει την επανάσταση, ο αιμοβόρος Ομέρ πασάς, που ισοπέδωσε τα Σφακιά και ρήμαξε τα χωριά της Κρήτης.
Εκείνη την εποχή, λοιπόν, όπως μας διηγείται ο Ι. Μουρέλλος, παρουσιάστηκαν στον οπλαρχηγό της Κυδωνίας Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη 37 γυναίκες από τους Λάκκους Χανίων, και του ζήτησαν να τους δώσει όπλα και να τις εντάξει στην ομάδα του, για να πολεμήσουν, πρόθυμες «να χύσωμεν το αίμα μας εις τον βωμόν της μητρός μας Κρήτης». Ακολουθούν οι υπογραφές τους. Αναφέρω δειγματοληπτικά: Δέσπ. Νικολουδοπούλα, Ειρ. Λαφοπούλα, Ελένη Φιλιπποπούλα, Μαριγώ Σαριδοπούλα, Αικατ. Σιφοπούλα, Σοφ. Κουντουροπούλα κ.λπ. Όλες με τη χαρακτηριστική κατάληξη –πούλα, όπως λέγονταν τότε τα ονόματα των γυναικών, για να δείξουν την καταγωγή τους. Και σήμερα ακόμη ακούγονται, κυρίως σε χωριά, τέτοια ονόματα, όπως π.χ. Σκουλαδοπούλα, Βρεντζοπούλα, Κουβιδοπούλα κ.λπ.
Οι τριανταεφτά αυτές ηρωίδες προσέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στον αγώνα και πολλές από αυτές σκοτώθηκαν.
Από τον Ι. Μουρέλλο αναφέρονται άλλες δυο ηρωίδες που ζώστηκαν τα όπλα και πολέμησαν κατά την επανάσταση αυτή. Η μια ήταν η Αντωνούσα Καστάνη από την Κερά της Κισάμου, που υπηρέτησε ολόκληρη την περίοδο των τριών επαναστατικών χρόνων στην ομάδα του καπετάν Δημήτρη Κωνσταντουλάκη.
Η άλλη ηρωίδα ήταν η Άννα Καλλέργη από τη Ρογδιά Μαλεβιζίου, που ακολούθησε τον ηρωικό πατέρα της Κωνσταντίνο Καλλέργη σε όλες τις μάχες που έγιναν στο Μαλεβίζι.
Σε όλα τα επαναστατικά κινήματα που ακολούθησαν οι γυναίκες της Κρήτης στάθηκαν επάξια στο πλευρό των αντρών τους που πολεμούσαν για την ελευθερία.
Στην τελευταία επανάσταση, το 1897, διαπράχθηκε από τους εξαγριωμένους Τούρκους κατακτητές, οι οποίοι πλέον βρίσκονταν σε υποχώρηση, μια άνανδρη και βάρβαρη επίθεση στο χωριό Κανλί Καστέλλι, όπου βρίσκονταν γυναικόπαιδα και ελάχιστοι μαχητές. Όπως περιγράφει ο Ηλίας Βουτιερίδης («Ημερολόγιον του Τάγματος των Επιλέκτων Κρητών»), που πήρε μέρος στις περισσότερες μάχες της επανάστασης του 1897, «πολλάς σελίδας του παρόντος ημερολογίου ήθελον διαθέσει περί της εν Κανλί- Καστελλίω γενομένης γιγαντομαχίας κατά την νύκτα της 13ης προς την 14ην Ιουνίου και πλείστα όσα θα ανέφερον επεισόδια ανδρείας ουχί ανδρών μόνον αλλά και γυναικών του ειρημένου χωρίου… 40 μόνον μαχηταί συνεπλάκησαν, εγιγαντομάχησαν, δια λογχών, ροπάλων, μαχαιρών, λίθων, βοηθούμενοι υπό των γυναικών του Κανλί Καστελλίου». Φαίνεται απίστευτο, αλλά επί πέντε ώρες κράτησε αυτό το δράμα, μέχρις ότου κατέφθασε ο Αριστ. Κόρακας με τους επαναστάτες και έτρεψαν σε φυγή τους αφηνιασμένους Τούρκους.
ΥΓ. Ας είναι το κείμενο αυτό μνημόσυνο και εγκώμιο των αντρειωμένων ηρώων και των γενναιόψυχων γυναικών της Κρήτης που με αυταπάρνηση και θυσίες πολέμησαν για την ελευθερία του μαρτυρικού νησιού. Είθε οι αγώνες τους και οι θυσίες τους να αποτελούν φωτεινό φάρο για τις νεότερες γενιές.