Ένα καλό πολεμικό ναυτικό, ένα οργανωμένο πεζικό με διάσημο πυροβολικό, μια νεοσύστατη αεροπορία και κυρίως ένας ενθουσιώδης ελληνικός στρατός μιας αγροτικής χώρας που ουδέποτε υποχώρησε, καθώς ο μεσοπόλεμος έστησε μία κοινωνία σχετικού εξισωτισμού με ίση συμμετοχή στην εργασία και στη δημόσια ζωή.
Η δημοκρατία των δύο δεκαετιών αφόρισε τη βασιλεία, αντιστάθμισε το πολίτευμα και έφερε την κοινωνική ισότητα. Ως εκ τούτου, ο Έλληνας φαντάρος προελαύνει στη βόρεια Ήπειρο 70 χλμ εντός του νότιου αλβανικού εδάφους με αυτοπεποίθηση, το αδόμενο με το χαμόγελο στα χείλη.
Οι φωτογραφίες της εποχής και κυρίως τα κινηματογραφικά επίκαιρα το αποδεικνύουνε ολοφάνερα με μία σαφή δόση υπερπίστης κι υπεροχής έναντι του εισβολέα. Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος είναι ένας πόλεμος με πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό σε μία χώρα με κινηματογραφική βιομηχανία ήδη ανεπτυγμένη, αυτός ο δεύτερος μεγάλος πόλεμος απεικονίζεται στο πανί δια χειρός Φιλοποίμενα Φίνου.
Η Ελλάδα απομακρύνει τις διπλάσιες ιταλικές δυνάμεις σε χρονικό διάστημα δύο μηνών περίπου φτάνοντας έως την Κλεισούρα στις αρχές Ιανουαρίου, αναγκάζοντας το Μουσολίνι ματαίως ν’ αλλάζει τους επιτελείς του.
Υπό αυτή την πίεση, οι Ιταλοί κάνουν την επιχείρηση primavera από τις 9 έως 26 Μαρτίου 1941, με επίκεντρο το ύψωμα 731 (που μετά την επίθεση βομβαρδίστηκε κι έγινε 726 σε μέτρα), αυτή τη σφοδρή εαρινή ιταλική επίθεση έχει μοναδικά περιγράψει στο Πλατύ Ποτάμι ο Γιάννης Μπεράτης. Η τελική γραμμή Χειμάρας-Πόγραδετς παραμένει η απόλυτη επιτυχία της μικρής Ελλάδας απέναντι στις αλώβητες έως τότε επικίνδυνες δυνάμεις του Άξονα.
Η γερμανική επίθεση στις 6 Απριλίου θα κρίνει την έκβαση δυστυχώς μόλις μέσα σε τρεις ημέρες και έως τις 20 Απριλίου 1941 οι ελληνικές δυνάμεις διασκορπισμένες, κι άνευ πολιτικής συνεννόησης, θα υπογράψουνε εντέλει την αμφιλεγόμενη συνθηκολόγηση, επιφέροντας το ναζιστικό καθεστώς της Ελληνικής Πολιτείας, χωρίς την αμοιβαία συγκατάθεση του ελληνικού λαού, όπως προηγουμένως με το μιλιταριστικό καθεστώς της μεταξικής δικτατορίας.
Η επιστράτευση έως τα 45 έτη σήμαινε ότι στη μάχη του ελληνοϊταλικού μετώπου εισέρχονταν οι Έλληνες στρατιώτες οι γεννηθέντες από το 1895 κι εντεύθεν, μία εθελούσια συμμετοχή από μία κοινωνία που δεν είχε πολεμήσει πριν στους Βαλκανικούς πολέμους, άρα επρόκειτο για το κύριο δυναμικό της χώρας που έβγαινε στη μάχη.
Ο ελληνοαλβανικός πόλεμος ήτανε πόλεμος μικρής κλίμακας από βουνοκορφή σε βουνοκορφή, χωρίς έκταση πεδίου λόγω γεωγραφίας. Επομένως, πρόκειται για μικροπολεμική κύρια δράση με στόχο αφενός την κατάκτηση του επόμενου υψώματος κι αφετέρου τη διατήρηση της υπάρχουσας άνω γραμμής.
Η συγκεκριμένη μεθοδολογία κατάκτησης της κορυφής, που καταγράφεται ως μικροπόλεμος, σε συνδυασμό με την εσωτερική ακύρωση του αλβανικού θριάμβου σε εντολή άμεσης ανασυγκρότησης στα μετόπισθεν μετά την απρόβλεπτη συνθηκολόγηση του αντιστράτηγου Γεωργίου Τσολάκογλου έθεσε τις δυσμενείς βάσεις για το οριστικό ρήγμα ανάμεσα στο λαό και την κεντρική εξουσία, ένα ιδεολογικό-πολιτικό σχίσμα που θα το υπενθυμίσει ξανά ο αφοπλισμός το Φεβρουάριο 1945 αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.
Αυτές είναι οι παράμετροι που σύμφωνα με τον ιστορικό Γεώργιο Μαργαρίτη αποτέλεσαν τους πυρήνες του εμφυλίου πολέμου ακολούθως. Αναμφίβολα, το έπος του 1940-41 είναι ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ελληνικού στρατού μετά τους νικηφόρους πολέμους το 1912-13 που δεν σπάει την παράδοση στην αποκατάσταση των Ελλήνων που ζουν στη διασπορά στα Βαλκάνια.
Οι ελληνοϊταλικές διαθέσεις είχανε άλλωστε ξεκαθαρίσει από το 1923 όταν το ελληνικό κράτος προσπαθεί μετά τη Μικρασιατική εκστρατεία και τη Συνθήκη της Λωζάννης να κάνει μία νέα αρχή επανακαθορίζοντας τη γεωπολιτική της θέση στα Βαλκάνια και οριοθετώντας τα σύνορα με τους γείτονες.
Μια ανάλογη διακρατική συνάντηση είχε προγραμματιστεί στις 27 Αυγούστου 1923 στα κοινά σύνορα με Έλληνες και Ιταλούς στρατιωτικούς αλλά και Αλβανούς πολιτικούς, όταν ο Ιταλός στρατηγός Enrico Tellini με τη συνοδεία του δολοφονούνται σε ελληνικό έδαφος, μάλλον από δολιοφθορά εσκεμμένα στημένη από παρακρατικούς της Αλβανίας, οι οποίοι είτε κινήθηκαν αυτοβούλως είτε κατ’ εντολήν άλλων ώστε να δημιουργηθεί θερμό διπλωματικό επεισόδιο με τρελές οικονομικές απαιτήσεις εκ μέρους της Ιταλίας, κι επειδή δεν ενδώσαμε ως χώρα αρχικά, η Ιταλία προχώρησε σε βομβαρδισμούς και σε απόβαση και στην προσάρτηση της Κέρκυρας από τις 31 Αυγούστου έως 27 Σεπτεμβρίου 1923.
Αυτή ήτανε η πρώτη ένδειξη του ιταλικού φασισμού εναντίον της Ελλάδας με ολοφάνερη την επεκτατική διάθεση του μελανοχίτωνα φασιστικού καθεστώτος που ένα χρόνο πριν μόλις είχε ανέλθει στην εξουσία της γείτονας χώρας υπό βασιλικές επιθυμίες και επιχειρηματικές παροτρύνσεις.
Ο φασισμός από τη λατινική του ρίζα εγκιβωτίζει τον πέλεκυ με ράβδους (fascismo, fasces) από την αρχαία εποχή ως ανασύσταση του ρωμαϊκού imperium. Αυτή η νέα εποχή γεννάται στο Μιλάνο το Μάρτιο 1919 στο Σύνδεσμο Ιταλών Βιομηχάνων οι οποίοι θα στηρίζουν έκτοτε το αντικομμουνιστικό και κοινωνικά ρατσιστικό μόρφωμα με τον ηγέτη τους να προέρχεται, αν και οξύμωρο στην αντίληψη, από το σοσιαλιστικό κίνημα.
Ο Χίτλερ δέκα χρόνια αργότερα ανακηρύττεται αρχηγός του Γ΄ Ράιχ με το Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Γερμανίας και σήμα τη σανσκριτική σβάστικα, την ελληνική τετρακτύς, που δηλοί τη νίκη. Αμφότερα ως μαζικά κινήματα, ο ναζισμός και ο φασισμός αντικατοπτρίζουνε ένα αμάγαλμα εθνικιστών αντιλήψεων στη βάση της άριας φυλής ή της ρωμαϊκής δόξας κατ’ αντιστοιχία χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει σαφής ιδεολογία ή πρόγραμμα.
Στο φιλμ «Φασισμός Α.Ε.» οι δημιουργοί φωτίζουνε μία ακόμα άγνωστη πτυχή του εθνικισμού στην Ευρώπη τη δεκαετία 1930 όταν ο αντισημιτισμός εδραιωνότανε από τα ίδια κέντρα με την απόλυτη μιλιταριστική επίθεση εναντίον όλων των Εβραίων για τον απλούστατο λόγο ότι επιχειρηματίες που ανήκανε στο θρήσκευμα του ιουδαϊσμού δημιούργησαν τα πρώτα πολυκαταστήματα στη Βόρεια Γερμανία, άρα η εξόντωσή τους έχει οικονομικά κίνητρα, όπως τονίζει ο Γ. Μαργαρίτης. Η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη πέτυχε εν αντιθέσει με την Ελλάδα, όπου υπήρχε η μεταξική δικτατορία, αλλά δεν έχαιρε αποδοχής.
Οι Έλληνες επιχειρηματίες ανέκαθεν οργανώνουν το φασισμό ως πολιτικό σχήμα. Η Εθνική Ένωσις Ελλάς (3Ε) δημιουργήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1927 και κύριος στόχος της ήτανε οι Εβραίοι της μακεδονικής πρωτεύουσας. Ο ελληνικός όπως και ο ευρωπαϊκός φασισμός ήτανε η ελιτίστικη παρέμβαση στο πολίτευμα.
Στο ίδιο ντοκιμαντέρ ο Γ. Μαργαρίτης αποκαλύπτει πως ο Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων χρηματοδότησε την εθνικιστική οργάνωση 3Ε με σήμα το δικέφαλο αετό και σύμφωνα με δημοσιεύματα της εφημερίδας Ριζοσπάστης (1933) υπάρχει έγγραφο που συνυπογράφει ο τραπεζίτης Λοβέρδος και άλλα μέλη του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων ως προς την οικονομική ενίσχυση αυτής της παρακρατικής οργάνωσης. Αργότερα επί Κατοχής, απέναντι στο ΕΑΜ χρειάζονται τα τάγματα ασφαλείας ως αντίπαλον δέος και ως εθνικιστικός πυρήνας.
Με την έγκριση των Γερμανών, έπειτα από εισήγηση του στελέχους της AEG-Siemens-Telefunken Ιωάννη Βουλπιώτη, ιδρύονται τα φασιστικά τάγματα ασφαλείας, μια εθνικιστική οργάνωση που όμως στήριξαν τέσσερις Έλληνες πρωθυπουργοί, μια αντικομμουνιστική κίνηση σαφώς. Ο Ιωάννης Βουλπιώτης, εγγονός παλαιού πολιτικού, ο Βουλπιώτης είναι ο άνθρωπος-κλειδί ανάμεσα σε γερμανικό ναζισμό, ελληνική ραδιοφωνία και φασιστικά τάγματα ασφαλείας.
Σε κάθε περίπτωση οι δύο κινηματογραφικές εργασίες υψηλής ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας δίνουνε το πλαίσιο των ημερών.
Με το ντοκιμαντέρ (doceo, διδάσκω στα λατινικά), αφενός η ομάδα του Άρη Τριανταφύλλου με το εμβληματικό ντοκιμαντέρ «Φασισμός Α.Ε.» (2013) να δίνει το θεωρητικό πλαίσιο του φαινομένου, αφετέρου με ένα δεύτερο ντοκιμαντέρ με τη σκηνοθετική καθοδήγηση του Λευτέρη Χαρωνίτη «Το έπος των Ελλήνων στην Αλβανία» (2017) για την ελληνική περίπτωση.
Ο ιστορικός Γεώργιος Μαργαρίτης ως σύμβουλος και για τα δύο φιλμ αποδίδει σωστά ως ο πλέον κατάλληλος το περίγραμμα της ιστορικής συνθήκης. Η απουσία μιας ολοκληρωμένης κινηματογραφικής προσέγγισης για τον πόλεμο στην Αλβανία, η κόλαση του πολέμου και το ιστορικό – συναισθηματικό κενό των Ελλήνων στρατιωτών στο αλβανικό μέτωπο που κρατούσε τη νικηφόρα γραμμή Χειμάρας-Πόγραδετς έφεραν το νέο ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Χαρωνίτη με δύο λόγους, της ιστορίας και των πρωταγωνιστών της, όπως ο ίδιος έχει επισημάνει.
Η παρουσία του επιστήμονα ιστορικού Γ. Μαργαρίτη και στα δύο ντοκιμαντέρ επικυρώνει την εξελικτική πορεία του φαινομένου του εθνικού φασισμού ως απόληξη στην ελληνική χερσόνησο επάνω στα βουνά της Πίνδου. Ούσα από τις τυχερές φοιτήτριές του με εργασίες σε αρχειακό υλικό στα μαθήματά του κατ’ επιλογήν, απλώς επιβεβαιώνω την ολιστική προσέγγιση της διαταραγμένης πολιτικά Ευρώπης και την εξαιρετική διασύνδεση του τοπικού με το παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Επιπλέον, η Συμφωνία του Μονάχου (29.09.1938) που έδινε στη Γερμανία το βιομηχανικό μέρος της Τσεχοσλοβακίας που επιθυμούσε, παράλληλα ικανοποιώντας τις εδαφικές απαιτήσεις της Ουγγαρίας και της Πολωνίας, όμως σε λίγους μήνες το Χαλύβδινο Γερμανο-Ιταλικό Σύμφωνο Φιλίας και Συμμαχίας (22.05.1939) έφερε τη μονογαμική ένωση της Γερμανίας με την Ιταλία, ενώ μαζί με τη Σοβιετική Ρωσία συναποφάσισαν ένα χρόνο μετά το διαμελισμό της Πολωνίας με κρυφό πρωτόκολλο του Συμφώνου ανάμεσα στους υπουργούς Εξωτερικών Ρίμπεντροπ από τη Γερμανία και Μολότωφ από τη Σοβιετική Ένωση (23.08.1939).
Για ένδεκα μήνες οι άσπονδοι σύμμαχοι σε πήλινες συμφωνίες έπαιζαν ένα βρόμικο παιχνίδι αλλαγής συνόρων. Η κρίσιμη περίοδος για τη γηραιά ήπειρο είναι από το καλοκαίρι του 1938 έως την 1η Σεπτεμβρίου 1939, όπως επισημαίνω, οπότε η Γερμανία έχοντας εξασφαλίσει πια τη συγκάλυψη των Σοβιετικών, τότε αποφασίζει ν’ αλλάξει τη γεωπολιτική της Ευρώπης άνευ λογικών ορίων ή αναγκών.
Η αλαζονεία της γερμανικής και της ιταλικής φασίζουσας μηχανής συμπορεύτηκε για ένα έτος με την αγγλογαλλική ανοχή και ακριβώς αυτή η συνεννοημένη σιωπή της ρώσικης αυτοκρατορίας των Σοβιετικών έφερε τον πλανήτη στο χείλος της πραγματικής καταστροφής.
Ο μέγας Νίκος Καζαντζάκης ήδη από τα μεσοπολεμικά ταξίδια του στη Σοβιετική Ένωση από το 1925 έως το 1929 προβλέπει τη μαζική καταστροφή της Ευρώπης από την καλοκουρδισμένη μηχανή της ρωσικής κομμούνας γιατί κανείς δεν ετοιμάζεται για πόλεμο, εκτός κι αν δεν τον έχει προηγουμένως σχεδιάσει.
Η Ελλάδα είχε δύο ενδείξεις πριν το οριστικό τελεσίγραφο, πρώτη την κατάληψη της Κέρκυρας στις 31 Αυγούστου 1923 και δεύτερη ένδειξη για πιθανή μελλοντική εμπλοκή τον τορπιλισμό της Έλλης στις 15 Αυγούστου 1940 στο λιμάνι της Τήνου.
Εφόσον η Ιστορία είναι παρούσα, εάν θες ειρήνη, τότε ετοιμάσου για πόλεμο ή τουλάχιστον μην αδιαφορείς. Οι Έλληνες βασιλείς που είχανε διορίσει τον Ιωάννη Μεταξά, ο ίδιος επέβαλε την επονείδιστη δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, οι Έλληνες βασιλείς δεν έκαναν παρά την ίδια τραγική ενέργεια των βασιλέων της Ευρώπης και κυρίως της Ιταλίας που συνεργαζότανε με το επιχειρηματικό λόμπυ των χριστιανών Ευρωπαίων εναντίον των Εβραίων.
Ο ναζισμός του Χίτλερ με όλη την παραφροσύνη και η βία του ιταλικού φασισμού δεν ήτανε παρά τα δύο πρόσωπα του Ιανού για την οικονομία της ευρωπαϊκής ηπείρου. Ο έλεγχος της οικονομίας ήτανε το διακύβευμα και όχι μόνο η γεωγραφική επέκταση. Alors, c’est la guerre.
*Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος-συγκριτολόγος