Χάρη στον εξαιρετικό εκδοτικό οίκο GUTENBERG και στον ακαδημαϊκό και καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεόδωρο Δ. Παπαγγελή, έχουμε σήμερα σε άριστη ποιητική μετάφραση ένα μεγάλο αριστούργημα της λατινικής φιλολογίας, τις ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ του Οβιδίου.
Ο ίδιος ο ποιητής σε μια ευφρόσυνη ώρα δέχεται να μας χαρίσει μια μυθική μαγευτική εικόνα του κόσμου, τότε που ακόμα λειτουργούσε το θαύμα και ο άνθρωπος και η φύση πορεύονταν μαζί. Οι θεοί τους κυκλοφορούσαν αθάνατοι με πάθη και ερωτικές επιθυμίες, συχνά ανταγωνιζόμενοι και προστατεύοντας τους πιστούς. Κάποτε βέβαια δρούσαν ανάμεσά τους μεταμορφωμένοι για να απολαύσουν τη ζωή, να χαρούν όχι μόνο την κνίσα των θυσιών, αλλά και τη συνεύρεση με όμορφους νέους και κοπέλες. Είδαμε σε προηγούμενες παρουσιάσεις την Αθηνά να ζηλεύει και να μεταμορφώνει μια καλλιτέχνιδα κόρη σε αράχνη και τον Απόλλωνα να ερωτεύεται τη Δάφνη, που αρνείται την επιθυμία του.
Συνολικά περιέχονται στο έργο περίπου 250 μύθοι με αξιοθαύμαστη πλοκή και ευφυή μετάβαση από τον έναν στον άλλο. Κάθε μύθος έχει διαφορετικό περιεχόμενο. Υπάρχουν μύθοι κοσμολογικοί, εσχατολογικοί, σωτηριολογικοί, αιτιολογικοί και αλληγορικοί. Ας μην λησμονούμε βέβαια διαβάζοντάς τους ότι, για τους αναγνώστες του δεν ήταν μυθολογία, αλλά αποτελούσαν τη θρησκεία τους και πίστευαν σε έναν κόσμο γεμάτο θεούς και χάριτες. Στόχος βέβαια του ποιητή δεν είναι να μας διδάξει ή να μας συνθέσει ένα αγιολογικό συναξάρι, αλλά να τέρψει και να ευφράνει τον αναγνώστη.
Και το πετυχαίνει, αφού και σήμερα ακόμα μας γοητεύει. Πολλοί ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι και φιλόσοφοι, ερμηνεύουν τη σημασία των μύθων και μεγάλοι δημιουργοί όλων των τεχνών έχουν εμπνευστεί από αυτούς. Κάποιοι στίχοι είναι πιθανόν αυτοαναφορικοί.
Εντός του πλήθη, έρχεται και πάει τ’ αστόχαστο ανθρώπινο κοπάδι
μυθεύματα και λόγια αληθινά ανάκατα μαζί στριφογυρίζουν,
φήμες εδώ και εκεί φτεροκοπούν και λόγια μπερδεμένα εκεί μέσα
άλλοι ακούν με πρόθυμα αυτιά άδειες κουβέντες, άλλοι μεταφέρουν
εκείνα που ακούσαν – οι ψευτιές και τα χαλκεύματα όλο πληθαίνουν
σ’ αυτά που άκουσε όποιος μιλά βάζει από πάνω και δικά του λόγια.
Ίσως οι ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ του Οβιδίου αντανακλούν έναν κόσμο με ταυτοτική ρευστότητα, σε μια κοινωνία που οι αξίες και οι θεσμοί μεταβάλλονται, καθώς διαμορφωνόταν το ρωμαϊκό imperium μετά τα ελληνιστικά χρόνια. Σήμερα θα περιοριστώ στην τραγική μοίρα της κόρης του ποταμού Ινάχου, της Ιούς.
Εκεί που κατοικούνε οι Θεσσαλοί είναι κοιλάδα ολόγυρα κλεισμένη
από πυκνά ρουμάνια και πλαγιές. Τέμπη τη λένε και στη ρεματιά της
αφρίζοντας κυλάει ο Πηνειός απ’ τα ριζά της Πίνδου ξεχυμένος.
Μαζεύονται εκεί όλοι οι ποταμοί. Στη συγκέντρωσή τους όμως απουσιάζει ο Ίναχος, γιατί έχει χαθεί η κόρη του. Ας δούμε τι είχε συμβεί.
Από το ποτάμι γύριζε αυτή και έτυχε να τη δει ο μέγας Δίας,
που τότε είπε: «Κόρη ζηλευτή, πλασμένη για συντρόφισσα του Δία
ποιου τυχερού την κλίνη θ’ ανεβείς; Πάρε τον δρόμο αυτόν κατά το δάσος
και σύρε μες τον ίσκιο τον βαθύ» (της έδειξε εξάλλου πού να πάει)
«Κάψα ολόγυρα τρανή μεσημεριού, κι ο ήλιος κατακόρυφος πυρώνει.
Κι αν φόβος σε κατέχει απ’ τις μονιές των αγριμιών μονάχη να διαβαίνεις,
άγγελο έχεις, έλα, μη φοβού, θεός σε συνοδεύει στα ρουμάνια
κι όχι από κείνους της σειράς – αντίθετα, ο πιο τρανός αφέντης
στους ουρανούς ο ανώτατος θεός που ρίχνει βροχηδόν τ’ αστροπελέκια.
Μη φεύγεις» αλλά έφευγε αυτή τα βοσκοτόπια πέρασε της Λέρνας
και όλους τους αργείτικους αγρούς, πολύφυτους με τα πυκνά τους δέντρα.
Την πρόλαβε στο τέλος ο θεός: άπλωσε ως πέρα σκότος και νεφέλη
και έτσι παγιδευμένη στανικά της παρθενιάς της πήρε το καμάρι,
άλλη έχει τα κέρατα κι άλλη τη χάρη.
Οι συζυγικές αταξίες του Δία είναι γνωστές γι’ αυτό και η Ήρα πάντα τον υποπτεύεται και επεμβαίνει. Εκείνος μεταμορφώνει την Ιώ σε δαμάλα, που και έτσι είναι πανέμορφη. Η Ήρα του ζητά να της την χαρίσει και βάζει φρουρό της τον Άργο. Κάποια στιγμή η Ιώ μεταμορφωμένη συναντιέται με τον πατέρα της, αδυνατεί να του μιλήσει και γράφει με το πόδι στην άμμο ποια είναι.
Δακρύζει, δεν μπορεί να κρατηθεί, κι αν είχε τρόπο να μιλήσει πάθη
και όνομα θα του ‘λεγε με μιας, θα φώναζε: «Boήθα με πατέρα».
Άλαλη, δοκιμάζει τη γραφή, σέρνοντας την οπλή πάνω στην άμμο
του φανερώνει τώρα το κακό, πώς και γιατί μορφή πήρε δαμάλας:
«Αχ συμφορά μου» βόγκηξε αυτός. Έπεσε τότε πάνω της ο δόλιος,
κρεμιότανε στον άσπρο της λαιμό, στα κέρατα και κλαίγανε κι οι δύο.
Ο Δίας τη λυπάται και βάζει τον Ερμή να σκοτώσει τον Άργο. Εκείνος τον αποκοιμίζει μαυλίζοντάς τον με τη φλογέρα του. Τότε του κόβει το κεφάλι και τα χιλιάδες μάτια του στολίζουν τα φτερά του παγωνιού. Η Ιώ θα καταλήξει τελικά στην Αίγυπτο, όπου θα τη λατρέψουν ως θεά εκείνη και τον γιο της τον Έπαφο, που γεννήθηκε από τη συνεύρεσή της με τον Δία. Η ανάγνωση ολόκληρου του μύθου θα σας αποζημιώσει.
*Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος