Ναι, η ελπίδα είναι θείο δώρο που έχει δοθεί άνωθεν, στον κάθε άνθρωπο, χωρίς εξαίρεση, άρα είναι έμφυτη και όχι επίκτητη. Αλίμονο σ’ εκείνον που σε κρίσιμες στιγμές της ζωής του, βάζει στην άκρη την ελπίδα, για να οδηγηθεί έτσι, όχι σπάνιες φορές, στην απογοήτευση, στην απελπισία ή στην κατάθλιψη, οι βαριές μορφές των οποίων είναι δυνατόν να τον οδηγήσουν ακόμη και στην αυτοκτονία!
Και ξαναλέω: Αλίμονο στον άνθρωπο, που σε περίπτωση σοβαρού του προβλήματος, το οποίο έντονα απασχολεί τη σκέψη του και ταρακουνεί την ψυχή του, βάζει κατά μέρος την ελπίδα του, ότι ίσως λυθεί, όπως ποθεί, το πρόβλημά του, και κυριεύεται από την απαισιοδοξία. Ποια θα είναι η κατάληξη του ανθρώπου αυτού; Κάποιες φορές, όχι καλή.
Μα θα μου πει κάποιος: Φίλε, πολύ τραγικά μας τα λες. Εδώ, ολόκληρος Καζαντζάκης μας λέει στην Ασκητική του (Γ’ έκδοση σελ. 25) πως “Δεν ελπίζει τίποτα…”! Ναι, φίλε, απαντώ. Εγώ όμως πιστεύω, απόλυτα, πως κι αυτός είχε τις ελπίδες του! Ρωτώ: Τα βιβλία που έγραφε, τα προόριζε άραγε για τα ράφια του και τη βιβλιοθήκη του ή ήλπιζε πως ίσως θα είχαν καλή ή μεγάλη κυκλοφορία; Τους στόχους που έβαζε στη ζωή του, δεν τους έβαζε με την ελπίδα ότι ίσως πραγματοποιηθούν όπως ονειρευόταν;
Εκτός και αν, με τη φράση “Δεν ελπίζω τίποτα”, αναφερόταν λ.χ. στη “μεταθανάτια αιώνια ζωή”, οπότε η φράση θα χρειαζόταν και κάποιο συμπλήρωμα ως επεξήγηση. Προς Θεού (!) δεν πάω, με τα παραπάνω, να κρίνω το μεγάλο Κρητικό μας, τον οποίο θαυμάζω και εκτιμώ απεριόριστα!
Καταλήγω, επομένως, στο γνωστό αξίωμα που πρέπει να συνοδεύει όλους μας, σε κάθε δύσκολη περίσταση της ζωής μας, το σοφό “Εφόσον αναπνεύω, ελπίζω!” ή και σ’ αυτό που λέει ο λαός: “Η ελπίδα πεθαίνει (και πρέπει πάντα να πεθαίνει) τελευταία”!
Όμως, τι πάει να πει ελπίδα; Ποια είναι η έννοιά της; Όλοι γνωρίζουμε περίπου, γιατί αρκετές φορές στη ζωή μας έτυχε αυτή να διαψεύσει τελικά και όπως θέλαμε, φόβους μας, μικρούς ή μεγάλους, ή να πλημμυρίσει την ψυχή μας ως αναμονή κάποιου λίαν επιθυμητού πράγματος ή γεγονότος.
Είναι επομένως η ελπίδα μια ψυχική κατάσταση, ένα συναίσθημα που κάνει κάποιον να πιστεύει πως ίσως πραγματοποιηθεί αυτό που πολύ επιθυμεί. Εδώ, δηλαδή, το υποκείμενο (αυτός που επιθυμεί, που ελπίζει) θεωρεί ως πιθανή την πραγματοποίηση, όχι σίγουρη όπως συμβαίνει στην “προσδοκία” κι αυτή είναι η λεπτή διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές πολύ συγγενικές λέξεις, ελπίδα και προσδοκία. Επιπλέον, στην προσδοκία, το προσδοκώμενο πράγμα ή γεγονός μπορεί να είναι ελάχιστα επιθυμητό ή και να αφήνει το υποκείμενο παντελώς αδιάφορο.
Η ελπίδα γεννά στον άνθρωπο που ελπίζει, ευάρεστα, ευχάριστα συναισθήματα. Είναι φάρμακο ισχυρό κατά της απογοήτευσης, της απελπισίας και της κατάθλιψης. Σίγουρη παρηγοριά που περιορίζει την αγωνία και μέσο ανύψωσης του ηθικού του ανθρώπου. Θα προσθέσουμε ακόμη ότι η ένταση (το μέγεθος) των συναισθημάτων αυτών είναι ανάλογη της αξίας που αποδίδει το υποκείμενο στο αναμενόμενο. Εννοείται ότι η αξία αυτή δεν είναι πάντα υλική, χρηματική, αλλά έχει σχέση με το μέγεθος της ανάγκης που εξυπηρετεί ή θεραπεύει όπως λ.χ. θέμα υγείας, σοβαρό, θέμα αγνοούμενου παιδιού, αδελφού κ.λπ. σοβαρό οικογενειακό πρόβλημα κ.λπ.
Από θρησκευτική άποψη η ελπίδα είναι ο πόθος, η πίστη και η προσδοκία του ανθρώπου για μια αιώνια μεταθανάτια ζωή, μακάρια, φωτεινή και πλήρη χαράς ανάπαυσης, ειρήνης και μελλόντων αγαθών. Ο Απόστολος Παύλος ονομάζει την ελπίδα άγκυρα ψυχής ασφαλή και την τοποθετεί ανάμεσα στις δύο άλλες, μεγάλες χριστιανικές αρετές, την πίστη και την αγάπη.
Λέει ότι καρπός της πίστης είναι η ελπίδα, η οποία ενισχύεται δια της αναγνώσεως των Αγίων Γραφών και μένει απαρασάλευτη διά της υπομονής (εγκ. Ελευθερουδάκη, Ε’ έκδοση, τόμος ένατος, σελ. 494). Την πίστη και την προσδοκία αυτή, συνοδεύει πάντα ο περιορισμός ή και για κάποιες Άγιες ψυχές η ολική εξάλειψη από την ανθρώπινη ψυχή του Μεγάλου Φόβου του ανθρώπου, του φόβου του θανάτου!
Ως σύμβολο της ελπίδας, οι πρώτοι χριστιανοί, είχαν την άγκυρα. Αργότερα, η ελπίδα συμβολιζόταν ως νέα γυναίκα στηριζόμενη σε άγκυρα με τα βλέμματά της στραμμένα στον ουρανό. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προσωποποιήσει την ελπίδα και την έκαμαν θεότητα, αλλά την θεωρούσαν αρχικά κακή θεότητα, γι’ αυτό την ήθελαν φυλακισμένη, μαζί με όλες τις άλλες κακίες, σε πιθάρι στον Όλυμπο, το οποίο άνοιξε η Πανδώρα με αποτέλεσμα να ελευθερωθούν όλες αυτές οι κακίες και να μεταδοθούν στους ανθρώπους εκτός από την ελπίδα , που την πρόλαβε η Πανδώρα και δεν την άφησε να βγει από το πιθάρι.
Αργότερα όμως, επεκράτησε και η αντίθετη αντίληψη ότι η ελπίδα είναι “εσθλή” δηλαδή αγαθή, καλή. Αυτό, γιατί για τους αρχαίους ελπίδα σήμαινε προσδοκία κυρίως, με την έννοια ότι το προσδοκώμενο, το αναμενόμενο, μπορούσε να είναι καλό ή και κακό. Και οι Ρωμαίοι είχαν θεοποιήσει την ελπίδα και την ονόμαζαν Spes (Σπες).
Οι αρχαίοι παρίσταναν τη θεά ως νεαρή κόρη ελαφρά περπατούσα, που κρατεί στο δεξί της χέρι άνθος ροδιάς, ενώ με το αριστερό της, τεντωμένο προς τα κάτω, κρατεί το φόρεμά της ελαφρά υψωμένο (Ελευθερουδάκης: ο.π.).
*Ο Μανώλης Ροδιτάκης είναι τ. εκπαιδευτικός και ειδικός πάρεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών