Της Γεωργίας Τσατσάνη*
Τα Ανθεστήρια και ο μήνας Ανθεστηρίων με την Άγρα ακριβώς στην εποχή που βρισκόμαστε έδιναν τη δυναμική της κάθαρσης και του δραματικού διονυσιασμού στην Αθήνα της δημοκρατίας αλλά και της ελευσίνιας λατρείας στην Αττική. Η Ελευσίνα ως προτεκτοράτο της Αθήνας από τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. επιβάλλει τη λατρεία της Δήμητρας στην πόλη της Αθηνάς στο εν άστει Ελευσίνιον στις παρυφές του ιερού βράχου στην Ακρόπολη.
Ο «Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα», η αρχαιότερη μαρτυρία για τα Ελευσίνια Μυστήρια, μας δίνει την ωραιότερη ανάλυση της ιερουργίας. Ο ραψωδός άδει «ἱερῶν καὶ ἐπέφραδεν ὄργια πᾶσι σεμνά» στον Ομηρικό Ύμνο (στ. 470-482), όταν η γη δίνει καρπούς με πλούσια βλάστηση. Μάλιστα, η θεά Δήμητρα αποκάλυψε στους δίκαιους ηγέτες της πόλεως της Ελευσίνας, τα σεμνά όργια που κανείς δεν υπεραναλύει, ούτε καν διαδίδει, γιατί ο ιερός σεβασμός αποζητά τη σιωπή ανάμεσα στους ανθρώπους. Ευτυχισμένος όποιος τα έχει δει κι έχει σ’ αυτά συμμετάσχει, όπως μας αποκαλύπτει ο ποιητής του Ομηρικού Ύμνου.
Μικρά και Μεγάλα Ελευσίνια
Η γιορτή της Δήμητρας και της Περσεφόνης αποτελεί το υψηλότερο ιερό γεγονός μετά τα Παναθήναια του καλοκαιριού προς τιμήν της Παλλάδας. Η αρχαία παράδοση παραδίδει την τελετουργία των Δύο Θεαινών σε δύο σημαντικές εορτές της Αθήνας και της Ελευσίνας, τα Μεγάλα Ελευσίνια και τα Μικρά Ελευσίνια (Άγρα). Ο Αριστοφάνης στους «Βατράχους» παρωδεί συνεχώς τα Ελευσίνα Μυστήρια παρουσία του Ηρακλή.
Τα Μικρά Ελευσίνια ή Άγρα Μυστήρια συνιστούν τον πρώτο βαθμό μύησης κατά το χειμερινό μήνα Ανθεστηριώνα κοντά στον Ιλισσό ποταμό, εγγύς του ιερού του Διός. Αρχικά, τα Μικρά Ελευσίνια ως τελετή κάθαρσης θεσπίστηκαν προς τιμή του Ηρακλή στην Αθήνα, πολύ κοντά στον εορτασμό των διονυσιακών Ανθεστηρίων. Ο αποκρυφισμός με την όποια αποκάλυψη να επισύρει το φόβο ποινικής δίωξης, όπως διώχτηκε ο Αισχύλος, η μυστικοπάθεια αποτελεί έως τη σύγχρονη εποχή τη μέγιστη αποσιώπηση της αρχαιότητας.
Αντίθετα, τα Μεγάλα Ελευσίνια αποτελούν τον τελευταίο βαθμό μύησης με διάρκεια για εννέα ημέρες από την 15η έως την 23η του αττικού μήνα Βοηδρομιώνα (μέσα Σεπτεμβρίου-μέσα Οκτωβρίου). Δυο ημέρες πριν την 13η ημέρα, οι έφηβοι Αθηναίοι μετέβαιναν στην πόλη της Δήμητρας για να συνοδέψουνε την επομένη την πομπή με τα ιερά αντικείμενα από την Ελευσίνα πίσω στην Αθήνα. Τα ιερά αντικείμενα αυτά παραμένουν άγνωστα, όπως και το μεγαλύτερο μέρος της ιερής τελετουργίας Μητέρας και Κόρης.
Ανθεστήρια, τα αρχαία Διονύσια
Το μήνα Ανθεστηριώνα (μέσα Φεβρουαρίου-μέσα Μαρτίου) κατά την τριήμερη εορτή από την 11η έως 13η του αττικού μήνα (Πιθοίγια, Χόες, Χύτροι), οι Αθηναίοι δοκίμαζαν το νέο κρασί, έτρωγαν σε συμποσιακό πλαίσιο και προσέφεραν φαγητό στους νεκρούς. Ο Διόνυσος, μάλλον δεν είναι μέρος των Ελευσίνιων Μυστηρίων, αλλά μόνο των Ανθεστηρίων με τη μεταγενέστερη προσθήκη των δραματικών αγώνων. Την 3η ημέρα των Ανθεστηρίων μαθαίνουμε πως γινότανε διαγωνισμός κωμικών ποιητών και ο νικητής έπειτα διαγωνιζότανε στα Μεγάλα Διονύσια τον επόμενο ακριβώς μήνα.
Πολλές τραγωδίες και κωμωδίες αναφέρονται στα Ανθεστήρια (π.χ. «Ορέστεια», «Αχαρνής») αλλά η σύνδεση με τα μυστήρια παραμένει χαλαρή όσο εμφανής. Η θεά Δήμητρα χρειαζότανε τον άνδρα θεό Διόνυσο για τον ιερό γάμο της γης που αναπτύσσει βλάστηση, έτοιμη να καρποφορήσει τον εαρινό μήνα Ελαφηβολιώνα με τα Μεγάλα Διονύσια εν άστει.
Ο Θουκυδίδης αποκαλεί τα Ανθεστήρια «τα αρχαία Διονύσια» (2.15). Πράγματι, οι δραματικές παραστάσεις εντάχθηκαν αργότερα. Ο Άγιος Φεβρουάριος, ο τελευταίος μήνας του χειμώνα, μας προετοιμάζει ως πιστούς για τη μεγάλη γιορτή της αναγέννησης στη φύση και τί καλύτερο από μια οινοποσία και έναν αγώνα ιερών συμποσιαστών.
Αρχαίο Δράμα και Θρησκεία
Η δημοκρατία της αρχαίας πόλης έφερε το βαθμό εξαγνισμού πολύ κοντά στην κάθαρση της τραγωδίας. Η σχέση του θεάτρου με τα Ελευσίνια Μυστήρια επικεντρώνεται σε μερικές ομοιότητες ως προς τη θεατρική τελετουργία. Τα Μεγάλα Ελευσίνια αποτελούνται από δεικνύμενα, λεγόμενα και δρώμενα, που αν και άγνωστα, ο Αριστοτέλης συμφωνεί ότι εκεί οι Μύστες δεν διδάσκονταν αλλά έβλεπαν. Επίσης, αρχίζοντας τα Μεγάλα Ελευσίνια με την πομπή των εφήβων στην Ιερά Οδό από την Αθήνα προς την Ελευσίνα και τανάπαλιν, ας θυμηθούμε επίσης ότι μόνο έφηβοι Αθηναίοι επανδρώνουν το Χορό στα Μεγάλα Διονύσια.
Στα Μεγάλα Ελευσίνια, την Νηστεία κατά την 20η Βοηδρομιώνα, για τους Μύστες ακολουθεί ο κυκεώνας και ο πέλανος, ποτό και ψωμί αντιστοίχως, δυο στοιχεία γνωστά από το Χριστιανισμό σήμερα. Η νέα θρησκεία ενστερνίζεται την ήδη υπάρχουσα τελετουργία στις συνειδήσεις. Αργότερα, κάποιοι Πατέρες μίλησαν για ναρκωτικές ουσίες στον κυκεώνα στην προσπάθεια ν’ απεμπλακούν από τους εθνικούς. Παρά ταύτα, το παρελθόν των αχράντων μυστηρίων έρχεται από την αρχαιότητα και αυτό καθιστά την ελληνική παράδοση περισσότερο ισχυρή.
Η μοναδική αγγειογραφία των Ελευσίνιων Μυστηρίων, ο πίνακας της Νιννίου τον 4ο αιώνα π.Χ. δίνει φειδωλές πληροφορίες για τις δύο θεές, Δηώ και Κόρη, σε συνδυασμό με τον Ομηρικό Ύμνο. Άρα η μοναδική απεικόνιση υπακούει την αρχαία ομερτά, όπως και όλοι οι Μύστες, οι μυημένοι στη θέαση των ιερών, πιθανότατα ένα σοβαρό δρώμενο της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης.