Δεν ξέρω αν είμαστε περιούσιος λαός, εκλεκτός λαός του θεού, αλλά είμαστε αναμφισβήτητα προνομιούχοι. Κατοικούμε στον ίδιο χώρο, όπου αναπτύχθηκε ένας λαμπρός πολιτισμός και τέθηκαν οι βάσεις για τη δημοκρατία και την αγάπη της ομορφιάς.
Στον τόπο αυτό περπάτησαν ο Σωκράτης, ο Σοφοκλής, ο Θουκυδίδης, ο Πλάτων, ο Αριστείδης, ο Βιτσέντζος Κορνάρος και άλλοι πολλοί. Επίσης υπήρξαν μεγάλοι πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες που οδήγησαν τον ελληνισμό σ’ όλο τον τότε γνωστό κόσμο, όπως ο Περικλής και ο Μέγας Αλέξανδρος, αλλά και στα νεότερα χρόνια ο Καποδίστριας και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που δημιούργησαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος.
Μια ευτυχής συγκυρία μάς επέτρεψε να νικήσουμε πνευματικά τους κατακτητές Ρωμαίους και να δημιουργηθεί ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός που αποτελεί τη βάση των αξιών του σύγχρονου ευρωπαϊκού και γενικότερα δυτικού κόσμου. Δεν θα ξεχάσω τον καθηγητή Ρωμαϊκού Δικαίου της Νομικής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, Πανταζόπουλο, ο οποίος δάκρυζε, όταν δίδασκε τις βασικές αρχές δικαίου που διαμόρφωσαν τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και ισχύουν ακόμη.
Δυστυχώς, αυτό το συγκριτικό πλεονέκτημα δεν το αξιοποιήσαμε, αλλά ακολουθήσαμε τυφλά μια λανθασμένη πορεία. Ας μην ξεχνούμε ότι μια προηγούμενη προοδευτική Κυβέρνηση τόλμησε να υποβαθμίσει τη διδασκαλία της λατινικής, αγνοώντας ότι στους Λατίνους οφείλουμε ότι σώθηκαν και διαδόθηκαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα.
Σε προηγούμενα άρθρα μου σε αυτή την στήλη, αναφέρθηκα στην προσφορά του ακαδημαϊκού δασκάλου Θ. Παπαγγελή με τις εξαιρετικές μεταφράσεις και σχολιασμούς κορυφαίων Λατίνων συγγραφέων. Χάρηκα επίσης ιδιαίτερα, για την λαμπρή επιστημονική μελέτη της Αλεξάνδρας Ροζοκόκη για τη «Φαίδρα» του Σενέκα από τις εκδόσεις ΚΟΡΑΛΛΙ, που κυκλοφόρησε φέτος.
Περιλαμβάνει εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια και δέκα σελίδες βιβλιογραφία για τους ειδικούς. Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Χαϊδελβέργης και Μονάχου. Είναι διδάκτορας, εργάστηκε στη μέση εκπαίδευση και σήμερα ως ερευνήτρια στην Ακαδημία Αθηνών και ετοιμάζει μια πλήρη έκδοση του έργου της Σαπφούς.
Ο Σενέκας γεννήθηκε στην Κόρδοβα της Ισπανίας το 4-1 π.Χ. και αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει το 65 μ.Χ. Ήταν από αριστοκρατική γενιά και έκανε λαμπρές σπουδές. Ιδιαίτερα μελέτησε τη φιλοσοφία των Στωικών αλλά και του Πυθαγόρα και του Επίκουρου.
Επιβίωσε «με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών» σε δύσκολους καιρούς, παρά το ότι ήταν φιλάσθενος από μικρός. Καλλιέργησε όλα τα είδη λόγου, ιδιαίτερα τη ρητορική, τη φιλοσοφία και την ποίηση. Εκτιμάται περισσότερο ως θεραπευτής ψυχών παρά ως πρότυπο αρετής.
Αξίζει να αναφέρω τη σάτιρά του για τον αυτοκράτορα Κλαύδιο «Αποκολοκύνθωση», μεταμόρφωση σε κολοκύθα, όταν εκείνος απαίτησε να λατρεύεται ως θεός. Η τραγωδία του Φαίδρα γράφεται στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Στο έργο αυτό, πιθανόν ακολουθεί την τραγωδία του Ευριπίδη, Ιππόλυτος στεφανηφόρος, με την οποία πήρε πρώτο βραβείο το 426 π.Χ.
Είχε γράψει άλλη μια τραγωδία με το ίδιο θέμα, από την οποία σώζονται αποσπάσματα. Με το ίδιο θέμα είχε γράψει και ο Σοφοκλής τη δική του Φαίδρα. Ο μύθος ήταν ευρύτερα γνωστός. Η γυναίκα του Θησέα, Φαίδρα, ερωτεύεται τον γιο του, Ιππόλυτο, από τον πρώτο του γάμο και προσπαθεί να τον κατακτήσει. Εκείνος αρνείται και για να τον εκδικηθεί ισχυρίζεται ψευδώς ότι ένοχος είναι ο Ιππόλυτος, που της έκανε αισχρές προτάσεις.
Ο Θησέας τον καταριέται και ο νέος θανατώνεται. Όταν φέρνουν το πτώμα του η Φαίδρα μετανιώνει, ομολογεί την ενοχή της και αυτοκτονεί. Φυσικά ο Θησέας θρηνεί, γιατί αφελώς πίστεψε τα λόγια της Φαίδρας και στην ουσία σκότωσε ό,τι πιο πολύτιμο είχε. Η ενοχή και η ύβρις της Φαίδρας είναι προφανής αλλά και του Ιππόλυτου, που αδιαφορεί για τον έρωτα και τη θεά Αφροδίτη και λατρεύει με πάθος τη φύση και τη θεά Άρτεμη.
Τιμωρείται, όμως, και ο Θησέας για την αφέλεια και την ευπιστία του. Η ανάλυση της Αλεξάνδρας Ροζοκόκη είναι πλήρης και διακρίνουμε τον μεγάλο της κόπο, την πλήρη έρευνα των πηγών και την εξαιρετική προσπάθεια να αποδώσει το κείμενο στην ελληνική γλώσσα σεβόμενη το πρωτότυπο κείμενο. Παραθέτω, χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό ορισμένους στίχους.
Φαίδρα
Ωστόσο τα χείλη μου αρνούνται την έξοδο σε λόγια που έχω αρχίσει.
Μια μεγάλη δύναμη απελευθερώνει τη γλώσσα και μια μεγαλύτερη τη συγκρατεί.
Ουράνιοι θεοί όλους εσάς καλώ για μάρτυρες ότι δεν θέλω αυτό που επιθυμώ.
Ας θυμηθούμε τον Κάτουλλο με το ποίημά του:
Μισώ και αγαπώ.
Γιατί μου συμβαίνει αυτό δεν ξέρω.
Αλλά το αισθάνομαι, υποφέρω, σταυρώνομαι και βασανίζομαι.
Ιππόλυτος
Δεν υπηρετεί αυτός κανένα θρόνο ούτε αποβλέπει σε θρόνο.
Επιδιώκοντας μάταιες τιμές ή πρόσκαιρο πλούτο.
Ζει ελεύθερος από ελπίδα και φόβο, ο ζοφερός και αδηφάγος
φθόνος δεν του επιτίθεται με το εκφυλισμένο του δόντι,
δεν γνωρίζει τις ανομίες που γεννιούνται ανάμεσα σε λαούς και πόλεις.
Δεν τρέμει κάθε θόρυβο επειδή έχει ένοχη τη συνείδησή του.
Χορός
Ομορφιά… αμφίβολο αγαθό για τους θνητούς
σύντομο και βραχύβιο δώρο,
πόσο γρήγορα χάνεσαι με βήμα βιαστικό
γέρνουν τα κρίνα με πέταλα χλωμά
και σβήνουν τα γοητευτικά ρόδα,
τα λιβάδια που είναι όμορφα στην αρχή της άνοιξης
δεν απογυμνώνονται έτσι από τη θερμότητα του καυτού καλοκαιριού,
(όταν το μεσημέρι μένεται στο θερινό ηλιοστάσιο
και οι νύχτες επισπεύδονται με σύντομη τροχιά),
όπως στη στιγμή διαρπάζεται η λάμψη
που ακτινοβολεί σε νεανικά μάγουλα.
Δεν υπάρχει μέρα
που να μην λεηλατεί ένα όμορφο κορμί
Στην τραγωδία αυτή, ο Σενέκας ενσωματώνει αρκετές φιλοσοφικές του απόψεις και με οικονομία λόγου αποδίδει την τραγική σύγκρουση των ηρώων. Φυσικά, βαρύνονται από μια οικογενειακή μοίρα, αλλά τελικά οι ίδιοι με τις επιλογές τους οδηγούνται στην καταστροφή.
Όλοι με τις αποφάσεις τους υπερβαίνουν το μέτρο και φυσικά ακολουθεί η τιμωρία. Η προσφορά της Αλεξάνδρας Ροζοκόκη είναι μεγάλη, γιατί σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη στιγμή έχουμε ανάγκη να επιστρέψουμε στα μεγάλα κλασικά δημιουργήματα, που λειτούργησαν αιώνες και διαμόρφωσαν την ουσία των ανθρωπιστικών αξιών, οι οποίες θα έπρεπε να αποτελούν το κέντρο της παιδείας μας.
Είναι ευτύχημα ότι υπάρχουν επιστήμονες που αφιερώνουν τη ζωή τους στη μελέτη των έργων αυτών, που η αξία τους είναι διαχρονική.
Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος