Ο Θεός έντυσε τη Γη με ομόκεντρους διαφανείς “σφαιρικούς ουρανούς” που περικλείουν ο ένας τον άλλον, της έδωσε κίνηση συνεχή να περιστρέφεται και δεν χρειάζεται εξήγηση πως κι εμείς όπως πολλά αλλάζουν, κάποια μένουν σταθερά κι άλλα σαν σκιές μνήμης πλανώνται, κι απομένει εάν θελήσουμε, να συλλέξουμε διάσπαρτα πολύτιμα χνάρια τους, αποτυπώματα ζωής, μνήμης, ομορφιάς παλαιών καιρών, ιστορίας και πολιτισμού. Έτσι, είναι φτιαγμένος ο κόσμος, “…τὰ πάντα ῥεῖ…” Τα χώματα της Κρήτης όπως και η ψυχή των Κρητικών γνωρίζουν καλά, πόσα στρώματα ιστορικής μνήμης αλληλοκαλύπτονται στο νησί μας…στην ίδια τη γειτονιά που ζούμε.
Εκμεταλλευόμενη, την ήσυχη κίνηση στους δρόμους της πόλης μας, σε περίπατο στα σχεδόν άδεια από κόσμο κι αμάξια σοκάκια, η ματιά μου έψαξε και εντόπισε σημάδια παλιά, μνήμες πέτρας, από κτίσματα μιας άλλης εποχής, γνωστών μόνο από αναφορές σε βιβλία, Αρχεία ή μαρτυρίες. Κι είναι πολύ πλούσιο σε σχετικές αναφορές, το μνημειώδες έργο των, Στέργιου Σπανάκη, Νικολάου Σταυρινίδη, του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή στο ποίημά του για τον Κρητικό Πόλεμο, όπως και άλλων, μα και σύγχρονων επιστημόνων, μελετητών.
Ωστόσο, στο νου μου θεμελιώθηκε η ιδέα να συνθέσω νοερά φωτογραφίες του Ενετικού Χάνδακα και κατ’ επέκταση λίγο μετέπειτα, του τουρκοκρατούμενου Κάστρου, με φόντο αθέατες πια γειτονιές …μέρες των Χαιρετισμών της Παναγίας. Μέρες, που στον κύκλο του χρόνου η άνοιξη, οι θαυμάσιοι κατανυκτικοί ύμνοι προς την Παναγία, η παραδοσιακή πίστη των ορθοδόξων χριστιανών, τα λογής λογής άνθη που στολίζουν την εικόνα της Θεομήτορος, συνθέτουν εξαίσιες στιγμές, όπως σε συνέχεια συμβαίνει και σήμερα. Υπάρχουν στην πόλη μας υπέροχοι ναοί, μα ας στρέψομε το φακό μας σε παλαιά κτίσματα, μικρούς ή μεγαλύτερους ναούς ή Μονές, που έχουν αντέξει στο χρόνο, κι ας θυμηθούμε παλαιότερες εκκλησίες, που αμυδρά διαγράφονται σε σύθαμπο θύμησης, από Παράδοση ή ιστορικά αρχεία.
Πάμε λοιπόν αιώνες πίσω, εκεί, στην Ενετική Κυριαρχία στην Κρήτη, μετά το 1204 και έως την κατάληψη του νησιού μας από τους Οθωμανούς, τον Μεγάλο Κρητικό Πόλεμο, τότε, που σε σημεία του Κάστρου, βρίσκονταν θεμελιωμένοι 135 ναοί, αφιερωμένοι στο ορθόδοξο δόγμα. Ικανός δε αριθμός από εκείνους τους ναούς ήταν αφιερωμένοι στην Παναγία.
Σε έκθεση Ενετού Προβλεπτού, για το πιο ξακουστό Κάστρο της Ανατολικής Μεσογείου, τον Χάνδακα, αναφέρονται οι τότε υπάρχουσες εκκλησίες και οι ενορίες, στο έτος 1580. Διαπιστώνουμε δε, ότι από το σύνολο των 74 ενοριών που κατονομάζονται, πολλές είναι ονοματοθετημένες με Προσωνυμίες της Παναγίας. Σύμφωνα λοιπόν με τον κώδικα υπ’ αριθμόν 156/ 6005 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Κ 92, στον Ενετικό Χάνδακα του 1580 υπήρχαν οι ακόλουθες Ενορίες: Ενορία της Παναγίας της Θαλασσομάχισσας, Ενορία της Παναγίας της Πισωτειχιώτισσας, Ενορία της Κυρίας της Γουβοπηγής, Ενορία της Κυρίας της Οδηγητρίας, Ενορία της Κυρίας Κυραπαναγιάς, Ενορία της Κυρίας Κεραγκόστας, της Κυρίας Κεραπεριβλέπτου, Ενορία της Κυρίας της Πανυμνήτου, Ενορία της Κυρίας Γαληνής, της Κυρίας της Λουλουδιανής, Ενορία της Κυρίας της Νέας Μονής, Ενορία της Κυρίας της Ψυχοσώστρας, Ενορία της Κυρίας της Βλαχέρνας, Ενορία της Κυρίας της Θεοσκέπαστης, Ενορία της Κυρίας της Μανολίτισσας, Ενορία της Κυρίας των Αγγέλων, Ενορία της Κυρίας της Γοργοπάκουης, Ενορία της Παναγίας της Ελεούσας, Ενορία της Κυρίας της Παντάνασσας, Ενορία της Κεράς Πολίτισσας, Ενορία της Κυρίας της Καταφυγής, Ενορία της Παναγίας της Φανερωμένης. Επίσης, θέση οχυρού στον προμαχώνα Μαρτινέγκο είχε το όνομα ‘ Στην Παναγία’.
Τα παραπάνω υπέροχα Προσωνύμια της Παναγίας, τα ταυτισμένα με την ζώσα πραγματικότητα της εποχής εκείνης, ως Ενορίες, αντικατοπτρίζουν ναούς ή και Μονές. Εκκλησίες, που στο πέρασμα των αιώνων δέχτηκαν το ανελέητο διάβα επόμενων κατακτητών, τη λαίλαπα πολέμων, τις απρόβλεπτες φυσικές καταστροφές και την ανεμπόδιστη φθορά του καταλύτη χρόνου. Μετά τους Ενετούς, στην οθωμανική περίοδο μετατράπηκαν οι περισσότερες εκκλησίες του Χάνδακα σε τεμένη, οικίες, βαλανεία, κ.ά, με ό,τι καταστροφικό, απαξιωτικό και θλιβερό συνεπάγεται αυτή η μεταβολή, αυτό το γεγονός…Τα γραπτά τουλάχιστον μένουν να μαρτυρούν.
Συνεχίζοντας τον περίπατο στην αγαπημένη πόλη, έκλεψε την ματιά μου ένας παλιός μισοκρυμμένος από άλλα σύγχρονα κτίσματα τρούλος, που παρέπεμπε σε τρούλο χριστιανικής εκκλησίας ή θόλο παλαιού βαλανείου, λουτρού, απομεινάρι, από εκείνα τα σημαντικά και υπέροχα κτίσματα, που όμως ο χρόνος σβήνει αργά και σταθερά. Θυμήθηκα και τα δυο μικρά κουμπεδάκια, το Μικρό χαμαμάκι, που πριν καταρρεύσει οριστικά, ζωντάνευε στα μάτια την παρουσία παλιών.
Προχωρώντας, απάλυναν τις σκέψεις μου, η εικόνα του περικαλλή ναού του Μικρού Αγίου Μηνά, του Μεγάλου Αγίου Μηνά, της Αγία Αικατερίνης, του Αγίου Τίτου, της Παναγίας των Σταυροφόρων, του Αγίου Ματθαίου, των Πέτρου και Παύλου και όχι μόνον. Επιστρέφοντας ξανά στη γειτονιά μου, στον ναό του Μικρού Αγίου Μηνά, που στις 10 Νοεμβρίου 1735 ο μητροπολίτης Γεράσιμος Λετίτζης κατόρθωσε με μεγάλες προσπάθειες, επιμονή και δαπάνες να τον ανακαινίσει, να τον εγκαινιάσει, να αποδοθεί στη Μητρόπολη Κρήτης και να γίνει το κέντρο των ορθοδόξων χριστιανών της τουρκοκρατούμενης πόλης, έστρεψα το βλέμμα μου στην εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας, του Γεωργίου Καστροφύλακα, εκεί στο παρεκκλήσι της Παντάνασσας (της Υπαπαντής). Νοερά ήρθε στο νου μου κι η εικόνα της Μεσοπαντίτισσας, που σύμφωνα με την παράδοση είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και τώρα πια βρίσκεται στον ναό της Santa Maria della Salute στη Βενετία, μακριά από τον Χάνδακα, που σύσσωμος, τόσο την τιμούσε. Φαντάστηκα τη στιγμή που με άλλα μνημεία φυγαδεύτηκε στη Βενετία, μια στιγμή συγκλονιστική, στη δύνη της σύγχυσης της οριστικής πτώσης του Χάνδακα στους Οθωμανούς.
Όμως, εδώ στο Κάστρο είναι η θέση της. Μακάρι να γινόταν, κι ίσως μπορούμε να το προσπαθήσουμε, να πραγματοποιηθεί η επιστροφή της στο ομώνυμο παρεκκλήσι της, μέσα στον περίλαμπρο ναό του Αγίου Τίτου. Σίγουρα η Χάρη της Παναγίας απλώνεται σε όλους, απανταχού της Γης, που το νοιώθουν και επιζητούν την “στέγωση” Της, την σκέπη Της, μα η εικόνα εκείνη ήταν στενά δεμένη με τη ζωή του Κάστρου και αναπόσπαστο μέρος από τον μεγάλο κατάλογο μνημείων πίστης, ιστορίας, πολιτισμού και παράδοσης του Χάνδακα, του Ηρακλείου, της πόλης μας. Σε πολλά κείμενα της Κρητικής Λογοτεχνίας κι όχι μόνον, που ξεδιπλώνουν τοπία από την Ενετοκρατούμενη Κρήτη, συναντούμε αναφορές για την σύνδεση της καθημερινότητας των πιστών με τα Θεία και τα θαύματα της Παναγίας, της Φανερωμένης, της Μεσοπαντίτισσας, της Ψυχοσώστρας (βρισκόταν στη σημερινή Πλατεία Δασκαλογιάννη), της Παναγίας του Φόρου ή Madonina ή Παναγίας της Αγοράς, (στη θέση του σημερινού ξενοδοχείου El Greco), της Κερά Παναγιάς (το μετέπειτα Μικρό Τζαμάκι κοντά στη συμβολή των οδών Πεδιάδος και Έβανς). Κι ας θυμηθούμε στίχους από τον Μανόλη Σκλάβο για την Παναγία του Φόρου την οποία επικαλούνταν οι κάτοικοι του Χάνδακα, μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1508 {Μανόλης Σκλάβος, Της Κρήτης ο χαλασμός (Η Συμφορά της Κρήτης), επιμ. Τασούλα Μ. Μαρκομιχελάκη, Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2014}.
Λοιπόν με παρακάλεσην όλοι στην Θεοτόκον κι εις τον μονογενήν Υιόν, τον άσπορόν της τόκον, εδράμαμεν με λιτανειά, όλοι, μικροί μεγάλοι, άντρες, γυναίκες και παιδιά…(στίχοι 107-110).
Την Πέμπτη είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και την Παρασκευή οι Β Χαιρετισμοί. Θυμάμαι να λένε παλιότεροι… “Ακούς τση Παναγίας, μη ρωτάς αν είν’ αργία…” και τα λόγια τους αυτά “φωτογράφιζαν” κάτι βαθύτερο της ψυχής τους, την θέρμη της παραδοσιακής πίστης τους, όπως και την τιμή που απέδιδαν στην κάθε εορτή της Παναγίας.
* Η Αταλάντη Μιχελογιαννάκη Καραβελάκη είναι δρ Ελληνικής Φιλολογίας