Το γνήσιο ιδιωματικό λεξικό Κρητών Διάλεκτος, β’ έκδοση, Ηράκλειο 2019 είναι συνέχεια του λεξικού Θησαυρός της Κρητικής Διαλέκτου (2016), σε επαυξημένη και βελτιωμένη έκδοση.
Ένας γλωσσικός θησαυρός «διά στόματος διαλεκτοφώνων», επιμελημένος από τον Αντώνιο Ευαγγ. Τσιριγωτάκη, σε περισσότερα από 13.000 λήμματα με τα υποκοριστικά, τα μεγεθυντικά και τα παράγωγά τους.
Ιδίωμα είναι η τοπική διάλεκτος (ντοπιολαλιά) που διαφοροποιείται ελάχιστα από την κοινή γλώσσα, ενώ διάλεκτος είναι η γλωσσική ποικιλία γεωγραφικής περιοχής που διαφοροποιείται αισθητά από την κοινή γλώσσα ως προς το λεξιλόγιο, τη γραμματική και την προφορά. Η κρητική διάλεκτος που καταγράφεται στο παρουσιαζόμενο λεξικό είναι η μορφή που διατηρούνταν έως τις δεκαετίες του 1950 – 1960.
Σ’ αυτήν τη μορφή ανήκουν και τα ιδιώματα που παρουσιάζει ο Αντώνιος Ευαγγ. Τσιριγωτάκης. Από τότε άρχισε η συστηματική έρευνα και μελέτη του λεξικογράφου και κράτησε περίπου μισό αιώνα! Μια προσεκτική ματιά στα λήμματα δείχνει πως η διάλεκτος ποικίλλει σε ιδιωματισμούς, γλωσσικό ύφος κ.λπ., ανάλογα με τη γεωγραφική προέλευσή της, τον αστικό χώρο, τον ημιαστικό, τον ορεινό, τον ημιορεινό, τον αγροτικό, τον κτηνοτροφικό.
Σε όλα τα ιδιώματα διατηρούνται οι βιωματικοί κανόνες προφοράς με τη φωνητική ιδιαιτερότητα που απαιτεί το κάθε τοπικό ιδίωμα, τα οποία ο λεξικογράφος σεβάστηκε απόλυτα.
Για τη συλλογή και επεξεργασία των λημμάτων, ο λεξικογράφος συμβουλεύτηκε ηλκιωμένους διαλεκτόφωνους, ελληνικά και ξενόγλωσσα λεξικά, γλωσσικά εγχειρίδια και βοηθήματα και αξιοποίησε τη βιωματική του εμπειρία. Επέμεινε στην εμβριθέστερη μελέτη και την ταυτοποίησή τους και διαπίστωσε πλήθος αλλοιώσεων, κυρίως λόγω της εσφαλμένης προφοράς.
Πρόσεξε τη φωνητική μεταφορά στον γραπτό λόγο, αξιοποιώντας τα πλούσια γραμματικά φαινόμενα της ελληνικής γραμματικής, και εφάρμοσε αυστηρά τους βιωματικούς κανόνες της κρητικής διαλέκτου, ιδιαίτερα της μορφής που μιλούν οι απλοϊκοί άνθρωποι. Στο κυρίως λήμμα, ο λεξικογράφος αναφέρει και άλλες παραλλαγές του, όπως τις είχε καταγράψει σε διαφορετικά μέρη της Κρήτης.
Αποφεύγονται μεμονωμένες αυτοσχέδιες λέξεις ή κωμικές, ενώ λεξικογραφούνται λήμματα της κοινής νεοελληνικής λόγω λαογραφικού ενδιαφέροντος, καθώς και κάποια ενδημικά είδη χλωρίδας, επειδή τείνουν να ξεχαστούν.
Οι προτάσεις στις οποίες περιέχεται το λήμμα, ο λεξικογράφος φρόντισε να είναι αυθεντικές, παγκρήτιες, στερεότυπες, παροιμίες, αινίγματα, μοιρολόγια, ευχές κ.λπ. ή από θυμοσοφικές ρήσεις που διανθίζουν τον έμμετρο αλλά και τον πεζό ιδιωματικό λόγο της Κρήτης.
Αυτή η πρακτική καθιστά το έργο ακόμα χρηστικότερο. Δεν το περιορίζει μόνο στον ιδιωματικό χαρακτήρα αλλά του προσδίδει και λαογραφική χρησιμότητα, με τη συλλογή στοιχείων του υλικού, κοινωνικού και πνευματικού βίου, που περιλαμβάνει από τους τέσσερις νομούς της Κρήτης.
Ο Αντώνιος Ευαγγ. Τσιριγωτάκης προσπάθησε να διατηρήσει την αυθεντικότητα στο λεξικό του, «Κρητών Διάλεκτος», βασιζόμενος στη ζωντανή και γνήσια υφολογία, τεκμηριωμένη από μαρτυρίες, ανθρώπων διαφορετικών τοπικών ιδιωμάτων της υπαίθρου, όπως τις κατέγραψε τα τελευταία πενήντα χρόνια, ως αυτήκοος μάρτυρας της μοναδικής κρητικής διαλέκτου.
Το κέρδος του, ισοδύναμο κα ισάξιο, είναι η μεγάλη επιτυχία του στη σωστή εκφορά και απόδοση νοημάτων της κρητικής διαλέκτου κατά τη μεταφορά της στον γραπτό λόγο. Γι’ αυτό και οι ευχαριστίες του στους βιγλάτορες της γλώσσας και της παράδοσης, πολλοί από τους οποίους δεν ζουν σήμερα, είναι ολόθερμες, για το «νέκταρ» της κρητικής λαλιάς, με το οποίο, όπως λέει και ο ίδιος, τον πότισαν και «έθρεψε το διαβατήριο» της μοναδικής κρητικής διαλέκτου προς την αθανασία.
Ανάλογες είναι οι ευχαριστίες στους χορηγούς του, την Περιφέρεια Κρήτης και τον Δήμο Αρχανών – Αστερουσίων, τους οποίους και εμείς συγχαίρουμε για τη στήριξη της κρητικής διαλέκτου. Στην πρόσφατη προσπάθεια αναζωπύρωσης της κρητικής διαλέκτου, η συμβολή του γνήσιου ιδιωματικού λεξικού Κρητών Διάλεκτος θα έχει σπουδαία θέση.
Στη συνεκτίμηση του πονήματος οφείλουμε να μνημονεύσουμε την αφιέρωση στον ακριβό γιο του λεξικογράφου, καθώς και τον Α΄ έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών στον πονεμένο δημιουργό του.
* Ο κ. Μιχαήλ Τρούλης είναι πρόεδρος της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου