Ογδόντα τέσσερα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την έναρξη της Εθνικής Αντίστασης Κρήτης, στις 2 Ιουνίου 1941, στον Άγιο Σύλλα Ηρακλείου. Συγκεκριμένα, την ημέρα εκείνη, βενιζελικοί και κομμουνιστές, που είχαν πάρει μέρος στην ιστορική Μάχη της Κρήτης, αποφάσισαν από κοινού να συνεχίσουν τον αγώνα στα βουνά της.
Προς υπόμνηση του ιστορικού ενωτικού αυτού γεγονότος, της 2ας Ιουνίου 1941, αναφερόμαστε αναλυτικότερα στην ίδρυση και οργάνωσή του.
Αμέσως μετά τη Μάχη της Κρήτης, και ενώ αρχίζει η κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς και Ιταλούς, σχηματίζονται οι πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις, αμιγώς βενιζελογενείς, μεταξύ Ιουνίου και Αυγούστου 1941, όπως του «Ψηλορείτη», με αρχηγό τον καπετάν Γεώργιο Πετρακογιώργη, του Κρουσώνα, με αρχηγό τον Αντώνη Γρηγοράκη ή Σατανά, των Ανωγείων, με τον Γιάνν. Δραμουντάνη, της ΑΕΑΚ του Ανδρέα Παπαδάκη και η Κ.Ε.Ε.Ε. του Αλέξ. Ραπτόπουλου.
Πρώτο μεταξύ των πρώτων οργανώνεται το Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο (Π.Α.Μ.), στις 2 Ιουνίου 1941, στον Άγιο Σύλλα Ηρακλείου, με αρχηγό τον καπετάν Μανώλη Μπαντουβά, με ενωτικό χαρακτήρα, αποτελούμενο από βενιζελικούς και κομμουνιστές.
Δηλαδή, από την ομάδα της Μάχης της Κρήτης, βενιζελικών και μερικών λαϊκών, του καπετάν Μπαντουβά και την ομάδα των εξόριστων κομμουνιστών της Κιμώλου και Φολεγάνδρου, που αποτελούνταν από τους Νίκο Μανουσάκη, Στέργιο Αναστασιάδη, της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, Μιχάλη Βιτσαξάκη, Μαν. Πασσαδάκη, Ευθ. Μαριακάκη, Σπυρ. Καλλέργη, Γιάννη Τριανταφύλλου, Γιάννη Καλαϊτζάκη, Γιάννη Σιμιτζή.
Μαζί τους είχαν ενωθεί και άλλοι ντόπιοι κομμουνιστές, αλλά και ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης της Κ.Ε. του ΚΚΕ που είχε δραπετεύσει νωρίτερα, μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Γερμανούς, και είχε καλέσει τους κομμουνιστές του Ηρακλείου, διά του Τύπου, να λάβουν μέρος στη μάχη της Κρήτης.
Η Ενωμένη Αντίσταση του Π.Α.Μ, οργανώθηκε μέσα από διαδοχικές διαδικασίες, γι’ αυτό και κάθε πλευρά, αν και συμφωνεί για το κοινό ενωτικό ξεκίνημα, παρουσιάζει τη δική της άποψη. Οι πολλοί, βέβαια, αναφέρονται στη συνεργασία και την κοινή δράση βενιζελικών και αριστερών στην ίδρυση του Π.Α.Μ.
Κατ’ αρχήν, σύμφωνα με τις πληροφορίες της βενιζελικής πλευράς, οι βενιζελικοί αγωνιστές που πήραν μέρος στη Μάχη της Κρήτης, κλήθηκαν, αμέσως μετά, από τον καπετάν Μπαντουβά στο σπήλαιο του Χαμαμουτζή στον Άγιο Σύλλα Ηρακλείου, για να ιδρύσουν παγκρήτια, ένοπλη, αντιστασιακή οργάνωση.
Στο σπήλαιο κλήθηκε ο ιερομόναχος της Μονής Επανωσήφη Ηρακλείου, Σωφρόνιος Ρουμπάκης, και, αφού έγινε αγιασμός, δόθηκε ο εξής όρκος, το πρωί της 2ας Ιουνίου 1941, για έναρξη του νέου αγώνα: «Ορκιζόμεθα να συνεχίσωμεν τον αγώνα εναντίον του κατακτητού της πατρίδος μας μέχρι την απελευθέρωσιν της τελευταίας γωνιάς της Ελλάδος.
Διαθέτομεν τους εαυτούς μας, την οικογένειάν μας και ολόκληρον την οικονομικήν μας υπόστασιν. Σύνθημά μας: Ελευθερία ή Θάνατος».1
Οι έντεκα αυτοί οπλαρχηγοί, πλην του αρχηγού Μανώλη Μπαντουβά, ήσαν οι: Χρήστος Μπαντουβάς, Ιωάννης Μπαντουβάς, Γρηγ. Χναράκης, Γ. Μπαούλος, Ζαχαρίας Χαιρέτης, Γ. Σαμαρίτης, Θ. Κουτσούκος, Κωστής Κατσιφάρης, Μην. Μπινίχης και Χαράλ. Τυμπακιανάκης.2
Στην ιδρυτική συνάντηση του Αγίου Σύλλα είχε γίνει παγκρήτιο κάλεσμα βενιζελικών παραγόντων κατά νομό, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του καπετάν Μπαντουβά.
Από τους δώδεκα παρευρεθέντες οπλαρχηγούς, το γεγονός της ορκωμοσίας ή της πρωτοπόρου έναρξης, πλην του αρχηγού Μπαντουβά, ιστορούν ο καπετάν Γρηγόρης Χναράκης και ο καπετάν Κωστής Κατσιφάρης, καθώς και δεκάδες ιστορικοί της Κρήτης, της κυρίως Ελλάδος, όπως και ξένοι μελετητές.
Η ομάδα, επίσης, με τους δραπέτες κομμουνιστές της Φολεγάνδρου και Κιμώλου, αμέσως μετά τη συμμετοχή τους στη Μάχη της Κρήτης, αποσύρθηκαν στον Άγιο Σύλλα, φιλοξενούμενοι της αριστερής οικογένειας Σαμαρίτη. Στις 2 Ιουνίου το πρωί, μαζί και οι: Μιλτιάδης Πορφυρογένης, Νίκος Σαμαρίτης, Κόκος (Κυριάκος) Σκεπετζής και άλλοι ντόπιοι κομμουνιστές, στο σπήλαιο του Αγ. Αντωνίου στις Βασιλειές Ηρακλείου, δίπλα στον Άγιο Σύλλα, αποφασίζουν να συνεχίσουν τον αγώνα:
«Το ίδιο απόγεμα της ίδιας μέρας, αντιπροσωπεία των Αριστερών με επικεφαλής τον Μιλτιάδη Πορφυρογένη, μέλος της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., τον Νίκο Σαμαρίτη κ.ά, αφού έμαθαν για την οργάνωση του καπετάν Μανώλη Μπαντουβά, έρχονται στον Άγιο Σύλλα και συναντώνται μαζί του στη σπηλιά του Χαμαμουτζή, όπου το πρωί είχε γίνει η ορκωμοσία, και συμφωνούν οι δυο πλευρές για την από κοινού ίδρυση της πρώτης Ενωμένης Ένοπλης Αντίστασης, με αρχηγό τον καπετάν Μανώλη Μπαντουβά».3
Ο ίδιος ο καπετάν Μπαντουβάς, που είχε σφαιρική αντίληψη του γεγονότος, αναφέρει: «Την δεύτερη-ν-ημέρα τση 2 Ιουνίου επαρουσιάστηκε μια ομάδα αριστερών, η οποία είχε εξορισθεί απού το Μεταξά… τους κράτηξα και τους μύησα στον αγώνα».4
Έτσι η Ενωμένη Αντίσταση, που συμφωνείται στον Άγ. Σύλλα στις 2 Ιουνίου 1941, θα πάρει την ονομασία Π.Α.Μ., δηλαδή «Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο». Η ονομασία αυτή πιθανόν να δόθηκε από τους αριστερούς ήδη από το σπήλαιο του Αγ. Αντωνίου, στην πρωινή τους συνάντηση και έγινε αποδεκτή από κοινού με τους βενιζελικούς ή συμφωνήθηκε στην κοινή συνάντηση βενιζελικών και αριστερών στον Άγ. Σύλλα.
Βέβαια, η έννοια του Εθνικού Μετώπου ήταν ήδη γνωστή στους Γάλλους κομμουνιστές, κατά τον Γιώργο Μαργαρίτη: «Στις 15 Μαΐου 1941, αμέσως μετά την κατάληψη των Βαλκανίων από τις δυνάμεις του Άξονα και ένα μήνα πριν από την επίθεση στη Σοβιετική Ένωση, οι Γάλλοι κομμουνιστές ίδρυσαν το Εθνικό Μέτωπο (Front National)».
Αλλά όμως «η πολιτική αυτή πρωτοβουλία -όπως εκείνη του Ντε Γκολ, σχεδόν ένα χρόνο νωρίτερα- δεν προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον την εποχή εκείνη». Η έννοια του Εθνικού Μετώπου, ως Απελευθερωτικού, για πρώτη φορά παρουσιάζεται στο Π.Α.Μ. του Αγίου Σύλλα Ηρακλείου.
Γιατί, πράγματι, στο γαλλικό Εθνικό Μέτωπο, πάλι κατά τον Γ. Μαργαρίτη, «απουσίαζε η αναφορά σε απελευθέρωση και οποιαδήποτε νύξη ότι τα μάχιμα αυτά τμήματα φιλοδοξούσαν να διαδραματίσουν ρόλο λαϊκού στρατού που θα άνοιγε το δρόμο για πολιτικές, κοινωνικές, πολλαπλών επιπέδων απελευθερώσεις».5
Την πρωτοπορία αυτή της Αντίστασης της Κρήτης επιβεβαιώνουν, γενικώς, οι τελευταίες μελέτες του Προκόπη Παπαστρατή6 καθώς και ο Μανώλης Γλέζος.7 Το γεγονός της ίδρυσης του Π.Α.Μ., της Ενιαίας Αντίστασης στην Κρήτη, αμέσως μετά την κατάληψη του Ηρακλείου (30 Μαΐου) και τις πρώτες ημέρες του Ιουνίου (πριν από τις 10 Ιουνίου), το βεβαιώνουν και οι Κρητικοί κομμουνιστές:
Η αντιστασιακή οργάνωση των κομμουνιστών των Ανωγείων γράφει για τους εξορίστους της Φολεγάνδρου «που πολέμησαν στην περιοχή του Ηρακλείου», οι οποίοι αμέσως μετά αποφάσισαν «να οργανώσουν το κίνημα αντίστασης εναντίον των Γερμανών. Στην οργάνωσή τους έδωσαν το όνομα Παγκρήτιο Αντιστασιακό Μέτωπο».
Οι περισσότεροι το μνημονεύουν ως Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο (Π.Α.Μ.), όπως ο Βιανίτης Δημ. Μ. Αγγελάκης, ενώ ο Χανιώτης Ευθύμιος Μαριακάκης ως «Πατριωτικό Μέτωπο Κρήτης» (Ελευθεροτυπία, 3-2-85).
Το ίδιο γεγονός αναφέρεται και από τον αριστερό Γιάννη Δ. Χρηστάκη: «Όταν τα αγγλικά στρατεύματα υποχώρησαν και το 43ο Σύνταγμα αποφάσισε να συνθηκολογήσει, ο Μανουσάκης με την ομάδα του πήγε στις Αρχάνες, στο όρος Γιουχτάκι…
Εκεί πήραν την απόφαση να προχωρήσουν… στην οργάνωση πολύμορφης πάλης του κρητικού λαού ενάντια στον ξένο κατακτητή».8 Σαφώς, ο Χρηστάκης τοποθετεί το γεγονός μετά τις 28 Μαΐου 1941, που υποχωρούν και φεύγουν οι Άγγλοι από το Ηράκλειο, και μετά τις 30 Μαΐου που συνθηκολογεί με τους Γερμανούς το 43ο ελληνικό Σύνταγμα, δηλαδή αρχές του Ιουνίου και μάλιστα προ της 10ης Ιουνίου, που έρχονται οι δραπέτες της Γαύδου και συναντούν τους συντρόφους της Φολεγάνδρου που είχαν ήδη προχωρήσει στην «οργάνωση πολύμορφης πάλης».
Ο κομμουνιστής Μιχ. Κοκολάκης, στηριζόμενος στον Ευθ. Μαριακάκη, προσδιορίζει την παραπάνω οργάνωση στις 31/5/1941, πολύ κοντά δηλαδή στις 2 Ιουνίου 1941 και πριν από την 10η Ιουνίου, που έρχονται οι εξόριστοι της Γαύδου.
Το ίδιο επιβεβαιώνει ο επίσης κομμουνιστής Γιάννης Χρονάκης, υπεύθυνος των Δημοσίων Σχέσεων του Ε.Α.Μ. όλης της Ελλάδος, στην εφ. ΤΑ ΝΕΑ (7 Ιουνίου 1981), τοποθετώντας το γεγονός αμέσως μετά τη Μάχη της Κρήτης: «Μετά την παράδοση του Ηρακλείου στους Γερμανούς, στο χωριό Άγιος Σύλλας, λίγα χιλιόμετρα έξω από το Ηράκλειο, υπογράφτηκε μια συμφωνία από τον Μανώλη Μπαντουβά και αντιπροσώπους των κομμουνιστών (οι πιο πολλοί απ’ αυτούς ήταν εξόριστοι, δραπέτευσαν, ήλθαν, πολέμησαν γενναία στη Μάχη της Κρήτης) για την ίδρυση της Ενωμένης Αντίστασης. Η ενότητα αυτή κράτησε ως τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής».
Το γεγονός της ίδρυσης του Π.Α.Μ., στις 2 Ιουνίου 1941 στον Άγιο Σύλλα Ηρακλείου επιβεβαιώνουν εσχάτως και οι Χανιώτες αγωνιστές, Νίκος και Αργυρός Κοκοβλής, καθώς και με νεότερο δημοσίευμα στην εφ. Ελευθεροτυπία ο, επίσης, Χανιώτης Ευθύμης Μαριακάκης που ήταν παρών στην ίδρυση του Π.Α.Μ., στις 2 Ιουνίου 1941.
Σύμφωνα πάλι με τον αριστερό Γιάννη Δ. Χρηστάκη, στη συνέχεια, «γύρω στις 10 Ιουνίου… πραγματοποιείται συνάντηση με άλλους πολιτικούς εξορίστους που είχαν δραπετεύσει από τη Γαύδο, τους Λεωνίδα Στρίγγο, Μήτσο Βλαντά, Μιχάλη Κλεάνη-Λαθουρά ή Αλέκο, Γιώργο Κοντοκώτσο, Αντώνη Δουραχάλη, Μάρκο Βαφειάδη και Πολύδωρο Δανιηλίδη.
Όλοι τώρα από κοινού, της Κιμώλου, Φολεγάνδρου και Γαύδου, αποφασίζουν «να οργανώσουν το Παγκρήτιο Αντιστασιακό Μέτωπο (Π.Α.Μ.), με στόχο να αγκαλιάσει η αντιστασιακή αυτή οργάνωση όλους τους Κρήτες, ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων».9
Να οργανώσουν παγκρήτια το προ της 10ης Ιουνίου ιδρυθέν κίνημα «πολύμορφης πάλης» της ομάδος Kιμώλου και Φολεγάνδρου, που του είχαν δώσει το όνομα Π.Α.Μ. Μια οργάνωση, πλέον, που εκτός από τους Κρητικούς περιελάμβανε και πρώτης γραμμής πρόσωπα του Κ.Κ.Ε., όπως τον Μάρκο Βαφειάδη, τον Μιλτιάδη Πορφυρογένη, τον Στέργιο Αναστασιάδη, τον Δημ. Βλαντά, πρόσωπα της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., τον Λεωνίδα Στρίγγο, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του Κ.Κ.Ε., ηγετικά πρόσωπα αργότερα του Ε.Α.Μ.-ΕΛΑΣ στην κυρίως Ελλάδα και στον Εμφύλιο, στον Δημοκρατικό Στρατό.
Όπως έχουμε αναφέρει, στηριζόμενοι σε γραπτές πηγές, σε ανακοίνωση στο Θ ́ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, «την οργάνωση των αστικών και λαϊκών στρωμάτων των πόλεων ανέλαβαν οι κομμουνιστές, ενώ το αντάρτικο στηρίχθηκε στις πατριαρχικές οικογένειες των αγροτοκτηνοτρόφων» βενιζελικών. Από τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο καπετάν Μπαντουβάς θα εντάξει τον Γιάννη Ποδιά, ως υπασπιστή του, ως το τέλος του 1943.
Η οργάνωση του Π.Α.Μ. από ορισμένους ιστορικούς έχει χαρακτηρισθεί ως η πρώτη ενιαία ένοπλη αντίσταση στην Ελλάδα και την Ευρώπη.
Ο Γεώργιος Χαροκόπος αναφέρει, έστω και μόνο τους βενιζελικούς, ως πρωτοπόρους στην Ευρώπη: «Ενώ ο Χίτλερ είχε κυριεύσει όλη την Ευρώπη […] μια ομάδα Κρητών ανταρτών υπό τον καπετάν Μανώλη Μπαντουβά που είχε λαμπρή δράση κατά τη Μάχη της Κρήτης, ωρκίζετο στις 2 Ιουνίου 1941 να συνεχίσει τον αγώνα μέχρις εσχάτων». Ο Γιώργος Ν. Καραγιάννης αναφέρεται «περί της πρώτης αντιστασιακής οργανώσεως».
Ο Γεώργιος Κάββος, που έζησε και τα γεγονότα της Κατοχής, ισχυρίζεται, αναφερόμενος στον καπετάν Μπαντουβά και το Π.Α.Μ., ότι «έτσι δημιουργήθηκε η πρώτη ένοπλη αντάρτικη ομάδα στην Κρήτη και σε ολόκληρη την Ελλάδα, πιθανώς και στα Βαλκάνια».
Το πρώτο βιβλίο που αναφέρεται στο γεγονός του Αγίου Σύλλα, μαζί με εκείνο του Μουρέλλου, Η Μάχη της Κρήτης (1950), είναι το βιβλίο του Γιάννη Στρατηγάκη Σελίδες Κρητικής Δόξης, στο οποίο μνημονεύεται το βράδυ της 2ας προς 3ης Ιουνίου 1941 και χαρακτηρίζει το γεγονός «ως η πρώτη εθνική αντίσταση ευρωπαϊκού λαού…». Ήδη από το ξεκίνημά της η ίδρυση του Π.Α.Μ. άρχισε να περνά τα όρια της Κρήτης και να απλώνεται στην κυρίως Ελλάδα.
Αφορμή στάθηκαν ειδικότερα τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Ε. που είχαν οργανωθεί στο Π.Α.Μ., ο Λεωνίδας Στρίγγος, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του Κ.Κ.Ε., ο Μιλτ. Πορφυρογένης, ο Στέργιος Αναστασιάδης, ο Μάρκος Βαφειάδης και ο Δημ. Βλαντάς, αλλά και άλλοι εξόριστοι από την κυρίως Ελλάδα, που επέστρεψαν στους τόπους καταγωγής τους και την Αθήνα.
Η ίδρυση του Π.Α.Μ. έχει σημασία, γιατί αποτελεί πρωτοπορία, τρεις μήνες πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ, αλλά και γιατί από όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις της Κρήτης είναι η μόνη που αριστεροί και βενιζελικοί είναι ενωμένοι, ενώ οι άλλες έχουν μόνο βενιζελικούς.
Το κυριότερο, μάλιστα, για τα ελληνικά δεδομένα είναι ότι η ενωτική, πολιτικά, μορφή και η εθνική λαϊκή ενότητα στη βάση και το αντάρτικο στην Κρήτη, εξαιτίας του Π.Α.Μ., θα κρατήσει ως το τέλος του 1943, παρά τη διάσπαση που επεδίωξαν οι Άγγλοι, γιατί ήταν η μόνη οργάνωση που ιδρύθηκε και δεν ελεγχόταν απ’ αυτούς. Λόγω δε και της ενότητας αυτής θα αποφευχθεί η γενίκευση του Εμφυλίου στην Κρήτη το 1947.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Γ. Ι. Παπαδάκης, Βιάννος, εκδ. ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ, Αθήνα x.x. σ. 172 και Γ. Χαροκόπος, Η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε, εκδ. ΙΔΗ, Αθήνα 1973, σ. 17-18.
- Α. Θεοδωράκης, Η Εθνική Αντίστασις Κρήτης, Ηράκλειον 1971, τ. Β ́, σ. 78.
- 3. Α. Σανουδάκης, Εκκλησία και Αντίσταση, εκδ. Κνωσός, Αθήνα 1993, σ. 37.
- Α. Σανουδάκης, Καπετάν Μπαντουβά απομνημονεύματα, εκδ. Κνωσός, Αθήνα 1979, σ. 99-103.
- Γ. Μαργαρίτης, Η Λαϊκή Αντίσταση και το σχήμα του Απελευθερωτικού Μετώπου στην Ευρώπη, ΕΑΜ: 70 χρόνια από την ίδρυσή του, 27 Σεπτεμβρίου 1941, «Ε» Ιστορικά ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Αθήνα, 9/2011, σ. 22.
- Προκόπης Παπαστρατής, ΕΑΜ: Μαζικό, Παλλαϊκό Κίνημα Αντίστασης, «Ε» Ιστορικά ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, ό.π., σ. 160.
- Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τ. Α ́, Στοχαστής, 2006, σ. 339, 419-459.
- Γ. Χρηστάκης, Επαρχία Βιάννου 1940-1945, σ. 56. Βλ. και Δ. Βλαντάς, Η προδομένη επανάσταση, εκδ. Γ. Ευαγγελίου, Αθήνα 1977, σ. 173-174.
- «Το Αριστερό Κομμουνιστικό και ΕΑΜικό Κίνημα στην περιοχή Ανωγείων», εφ. ΑΝΩΓΗ, Δεκέμβριος 2007, σ. 6.
Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας, συγγραφέας