Συνεχίζοντας τη συνεργασία σε θέματα μείζονος σημασίας για την ιστορία και τον πολιτισμό της Κρήτης, οι Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης και η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Hρακλείου εξέδωσαν τον πιο γνωστό από τους κώδικες του Ιεροδικείου Hρακλείου, τον Κώδικα των Θυσιών.
H έκδοση αποτελεί φόρο τιμής των δύο αδελφών ιδρυμάτων της Κρήτης προς τον Νικόλαο Σταυρινίδη, τον άνθρωπο που, σε πείσμα των πιο αντίξοων συνθηκών, όχι μόνο μελέτησε, ευρετηρίασε το περιεχόμενο του κάθε κώδικα και μετέφρασε ένα σημαντικό μέρος των εγγράφων που αφορούν στην πολύχρονη ιστορία της Κρήτης υπό τον οθωμανικό ζυγό, αλλά και διέσωσε, μαζί με τον Στέργιο Σπανάκη, τους κώδικες από την καταστροφή τους το 1941.
Ο Νικόλαος Σταυρινίδης ονειρευόταν να μεταφράσει κάποτε και τον Κώδικα των Θυσιών, προσπάθεια που είχε αρχίσει από τη δεκαετία του 1930, όταν είχε εντοπίσει, ανάμεσα στα άλλα, το τουρκικό κατάστιχο και είχε καταλάβει τη σπουδαιότητά του για την ιστορία της Κρήτης.
Στον «Κώδικα των Θυσιών» καταγράφονται κατά επαρχία και κατά χωριό ονόματα των χριστιανών κατοίκων της Ανατολικής Κρήτης που σκοτώθηκαν, αιχμαλωτίστηκαν, πουλήθηκαν σκλάβοι ή διέφυγαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν από το οθωμανικό δημόσιο ή αποδόθηκαν σε κληρονόμους των θυμάτων.
Στον Κώδικα καταγράφονται επίσης τα ονόματα εξωμοτών που οι περιουσίες τους δημεύτηκαν, καθώς και χριστιανών που είχαν χωράφια έξω από το κάστρο και σπίτια ή καταστήματα μέσα στην πόλη του Ηρακλείου, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν πέσει θύματα κατά τη μεγάλη σφαγή του Ιουνίου του 1821 στον Άγιο Μηνά, και οι περιουσίες τους πουλήθηκαν ή δωρήθηκαν σε μουσουλμάνους.
Ο Κώδικας, πέραν της προφανούς σημασίας του ως πολύτιμης μαρτυρίας για την ιστορία των ανθρώπων και των οικογενειών τους που χάθηκαν, αποτελεί ανεκτίμητης αξίας πηγή για τις συνέπειες της επανάστασης στον χριστιανικό πληθυσμό, για τις πολεμικές επιχειρήσεις των οθωμανών εναντίον των εξεγερμένων χριστιανών, για την αγροτική οικονομία τ εποχής, τη δημογραφική σύνθεση των οικισμών, τη μετεξέλιξη των επωνύμων και των τοπωνυμίων, κ.ά.
Η μετάφραση συνοδεύεται από φωτογραφική αναπαραγωγή του οθωμανικού χειρογράφου –γραμμένου στην αραβική γραφή– εκτενή Εισαγωγή και Συμπεράσματα, αναλυτικούς πίνακες για τα θύματα και τις περιουσίες τους κατά επαρχία και χωριό, πίνακες τοπωνυμίων, γλωσσάρια, ευρετήρια κ.λπ.
Στιγμές από μια έκδοση – Ο «Κώδικας των Θυσιών»
Η κ. Διονυσία Δασκάλου, διευθύντρια Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, τονίζει πως «μέσα απ’ τον Κώδικα έμαθα τούτο το νησί όσο δεν θα το μάθαινα ποτέ, όσο κι αν το ταξίδευα…».
Αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι «ο «Κώδιξ των Θυσιών» ήταν γνωστός από τη δεκαετία του 1930, όταν τον εντόπισε ανάμεσα σε άλλα τουρκικά κατάστιχα του Ιεροδικείου Ηρακλείου ο αείμνηστος Νικόλαος Σταυρινίδης. Πρόκειται για έναν κατάλογο που συντάχθηκε το 1828, στην αραβική γραφή, με διαταγή του Σουλτάνου, και κατέγραφε ανά επαρχία και ανά χωριό τα ονόματα των χριστιανών της Ανατολικής Κρήτης που συμμετείχαν στην Επανάσταση του 1821, την τύχη των ίδιων και της οικογένειάς τους («ψόφησε» –έτσι: οι μουσουλμάνοι ‘‘σκοτώνονταν’’, οι χριστιανοί ‘‘ψοφούσαν’’–, «έφυγε», «αιχμαλωτίστηκε», «πουλήθηκε σκλάβος»), καθώς και την περιουσία του καθενός (σπίτια, χωράφια, αμπέλια, δέντρα, μύλους, ζώα) που δημεύτηκε από το οθωμανικό δημόσιο και πουλήθηκε σε μουσουλμάνους ή αποδόθηκε αργότερα σε κληρονόμους των θυμάτων – όπου υπήρχαν ζωντανοί να τα κληρονομήσουν.
Για τους οθωμανούς δεν ήταν παρά ένα επίσημο «τεφτέρι»: Η Υψηλή Πύλη ενδιαφερόταν να ελέγξει ότι πράγματι όλοι οι επαναστάτες τιμωρήθηκαν και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν· και ζήτησε την αναλυτική καταγραφή ώστε, μαζί με αυτήν, να της δοθεί λογαριασμός για το πού ξοδεύτηκε το ποσόν από κάθε πώληση, ώστε να μην αφήσει περιθώρια για ατασθαλίες. Για τους Κρητικούς όμως, η αξία του Κώδικα ήταν ανυπολόγιστη: Πάνω από τους μισούς κατοίκους της Κρήτης είχαν χαθεί κατά την Επανάσταση. Και των περισσοτέρων τα ονόματα –εφόσον είχαν έστω κι ένα κυπαρίσσι ή μια κυψέλη στην κατοχή τους– ήταν γραμμένα σ’ αυτόν τον Κώδικα.
Εκεί θα έβρισκαν οι Κρητικοί την ιστορία του τόπου τους και της οικογένειάς τους. Ανάμεσά τους ήταν ο παπα-Φραγκιάς, ο πατέρας του μετέπειτα Ισμαήλ Φερίκ Πασά, κάποιοι από τους επισκόπους που σφαγιάσθηκαν στη Μητρόπολη του Χάνδακα τον Ιούνιο του ’21, οι οικογένειες των Κουρμούληδων της Μεσαράς, χιλιάδες ονόματα…».
Όσοι ενδιαφέρονται, μπορούν να αναζητήσουν την έκδοση στο Βιβλιοπωλείο της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, στα βιβλιοπωλεία της πόλης, ή από την ιστοσελίδα των ΠΕΚ.