Είναι πολλές οι περιοχές της Ελλάδας που διατηρούν ακόμα ζωντανή την μουσική τους παράδοση, είτε μέσα από τη διδασκαλία, είτε μέσα από εκδηλώσεις, όπως είναι τα γλέντια και τα πανηγύρια.
Η Κρήτη έχει μια μοναδικότητα σε αυτό. Παρατηρείται αφενός -ειδικά τα τελευταία περίπου 10 χρόνια- μια πολύ έντονη δραστηριότητα σχετικά με τη διδασκαλία της μουσικής, όπως και μια μαζικότητα από άποψη συμμετοχής σε όλες τις δραστηριότητες γύρω από αυτήν, αφετέρου όλη αυτή τη διαδικασία της μεταλαμπάδευσης και διάδοσης της γνώσης την έχουν αναλάβει σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό νέοι άνθρωποι.
Όλο και περισσότερα μουσικά διδασκαλεία ξεπηδούν, όλο και περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται να μάθουν για παράδειγμα ένα μουσικό όργανο, μουσικά σύνολα και χορωδίες ανθίζουν εκεί έξω, τα live σε μικρούς αλλά και μεγαλύτερους χώρους γεμίζουν. Γενικώς μπορούμε να πούμε με ασφάλεια, ότι η κρητική μουσική στο σύνολό της έχει μεγάλο… hype.
Στο συγκεκριμένο κείμενο θα εστιάσουμε στο σύνολο Ιδιόρρυθμο με έδρα τις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου και με ιδρυτή και εμπνευστή του τον λυράρη Αντώνη Λεοντίδη, τον οποίο τον είχαμε γνωρίσει μέσα από τη συνέντευξή του στο patris.gr. Η ιδιαιτερότητα του Ιδιόρρυθμου έγκειται ακριβώς στο ότι δεν λειτουργεί σε ένα αστικό κέντρο και παρόλα αυτά αποτελείται από μια ομάδα ανθρώπων οι οποίοι πάνε στο Ρέθυμνο από διάφορα σημεία της Κρήτης.
Πως ξεκίνησε το Ιδιόρρυθμο
«Η μελέτη των ηχογραφήσεων της κρητικής μουσικής των αρχών του 20ού αιώνα και η απορία του κατά πόσο αυτές μπορούν ακόμα να συγκινήσουν και να αντιμετωπιστούν ως μέρος της μουσικής τέχνης και όχι μόνο ως αρχειακό υλικό ήταν αυτό που οδήγησε τον μουσικό και συνθέτη Αντώνη Λεοντίδη στη δημιουργία του μουσικού συνόλου Ιδιόρρυθμο τον Οκτώβριο του 2023 στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου. Έκτοτε μέσα από την καταγραφή, διασκευή και ενορχήστρωση των ιστορικών αυτών ηχογραφήσεων το σύνολο διδάσκεται και επανεκτελεί ρεπερτόριο αυτό» αφηγείται ο Αντώνης Λεοντίδης.
Όπως περιγράφει ο Αντώνης το έργο του συνόλου Ιδιόρρυθμο απλώνεται πρώτα σε μια ουσιαστική και ευρεία κατανόηση του αντικειμένου με το οποίο ασχολείται και στη συνέχεια στην πραγμάτωση της εμπειρίας της κοινής μουσικής απόδοσης και ομαδικής επαφής. Οι πρόβες γίνονται στις Μαργαρίτες Ρεθύμνου στα πλαίσια των δράσεων της ΑΜΚΕ “Ρόδακας”, η οποία έχει πολύχρονη πολιτιστική δραστηριότητα γύρω από τις λαϊκές τέχνες και της ΑΜΚΕ Παραστατικές Τέχνες «Συν» που έχει αναλάβει την παραγωγή των συναυλιών της ομάδας.
Στο «Ιδιόρρυθμο» συναντιούνται και συν-δημιουργούν άνθρωποι ποικίλων καταβολών. Κάποιοι εστιάζουν κυρίως στην κρητική μουσική – το βασικό σημείο αναφοράς του συνόλου, ενώ άλλοι δίνουν μεγαλύτερη σημασία στη δημιουργική διαδικασία της ερμηνείας και της συλλογικής αναπαραγωγής ενός μουσικού έργου, ανεξάρτητα από την καταγωγή του. Τα μέλη μαθαίνουν το ένα από το άλλο μέσα από τις πρόβες και την αλληλεπίδρασή τους. Στο πλαίσιο αυτά πέρα από την μουσική γίνονται συχνά παραγωγικές συζητήσεις και θέτονται προβληματισμοί μεταξύ τους.
Το ρεπερτόριο
Η θεματολογία του χειμώνα 2023-2024 ήταν το δισκογραφικό έργο των λυράρηδων: Νικολάου Κατσούλη (Κουφιανός), από τον Κουφό Χανίων, και Αντώνη Παπαδάκη (Καρεκλάς), από τα Περβόλια Ρεθύμνου. Δύο λυράρηδες γεννημένοι στα τέλη του 19ου αιώνα, με πολύ χαρακτηριστικό παίξιμο, τόσο σε προσωπικό ύφος όσο και σε τοπικό χρώμα.
Η έρευνα και η επιλογή των κομματιών γίνεται από τον Αντώνη Λεοντίδη, ο οποίος καταγράφει τα κομμάτια σε παρτιτούρα και τα διασκευάζει/ενορχηστρώνει για τις ανάγκες τις ομάδας. Τον Απρίλιο του 2024 το μουσικό σύνολο ηχογράφησε 4 από τα κομμάτια αυτά στο Studio Vasmaris στο Ηράκλειο Κρήτης.
Τον Ιούνιο του 2024 το «Ιδιόρρυθμο» παρουσίασε για πρώτη φορά τα κομμάτια ζωντανά στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου και στη συνέχεια στο νησί της Ανάφης στο “Anafono Festival”.
Πολλά είναι τα ερωτήματα όταν ξεκινάς μια τέτοιου είδους «ειδική» δουλειά και ο Αντώνης τα συνοψίζει ως εξής: «Με το σύνολο αυτό θέσαμε το ερώτημα αν το έργο τους μας συγκινεί ακόμα. Αν μπορούμε να παίξουμε αυτά τα κομμάτια και να τα νιώσουμε ως στοιχεία μιας πολιτισμικής συνέχειας, αν μπορούμε να τα αλλάξουμε, να τα ενορχηστρώσουμε και να τα διασκευάσουμε. Πού βρίσκονται τα όρια της παρέμβασής μας; Και πώς αναπαράγουμε μια μουσική που την ανασύρουμε μέσα από τις ηχογραφήσεις και όχι μέσα από μια βιωματική συνέχεια;».
Όπως όμως λέει ο Αντώνης «το σίγουρο είναι ότι το υλικό αυτών των μουσικών είχε τη δύναμη να κρατήσει ζωντανή μια μουσική ομάδα ατόμων από το Ηράκλειο, την Ιεράπετρα, το Ρέθυμνο, τα Χανιά και τον Μυλοπόταμο Ρεθύμνου, που συναντιέται εβδομαδιαία για δεύτερο χειμώνα στις Μαργαρίτες».
Τη χρονιά 2024-2025 το μουσικό σύνολο ασχολήθηκε με τη δισκογραφία ενός από τους λιγότερο γνωστούς αλλά σπουδαίους λυράρηδες της εποχής του, τον Μιχάλη Παπαδάκη ή Πλακιανό από την Πλάκα Αποκορώνου και με τον Μυλοποταμίτη λυράρη Νικόλαο Παπαδογιάννη από την Αγιά.
Την ομάδα των κρουστών στο «Ιδιόρρυθμο» επιμελείται για δεύτερη χρόνια ο μουσικός Χάρης Μπάκας, ο οποίος δημιουργεί παρτιτούρα κρουστών βασισμένη στην καταγραφή της ηχογράφησης και προσθέτει έτσι ένα νέο στοιχείο τόσο στην απόδοση των κομματιών, τα οποία δεν ηχογραφήθηκαν με κρουστά όργανα, όσο και στην συνολική τελική ενορχήστρωση.
Την φετινή χρονιά 2024-2025 την ομάδα λαγούτων επιμελήθηκε ο μουσικός Κώστας Γαλλιός ο οποίος συμμετέχει στο σύνολο για δεύτερη χρονιά με το λαγούτο και το τραγούδι του.
Παράλληλες δράσεις του συνόλου:
Εκτός από τις μουσικές πρόβες, το «Ιδιόρρυθμο» στα πλαίσια της προσπάθειας προσέγγισης της Κρητικής μουσικής όσο και της μουσικής τέχνης ευρύτερα φιλοξένησε τα δύο τελευταία χρόνια στο πλαίσιο σεμιναρίων και εργαστηρίων τους δασκάλους: Ελεάννα Παπανικολοπούλου (Κρουστά και ρυθμολογία), Ευγενία Τόλη (Κρητικό τραγούδι), Ιωάννης Ιδομενέως (Φωνητική Τέχνη), Αυγερινή Γάτση (Εργαστήριο Τραγουδιού), Γιώργος Μυλωνάκης (Κισσαμίτικο Βιολί), Σπύρος Παναγιωτάκης (Κισσαμίτικο Λαγούτο).
Στα πλαίσια των δράσεων του συνόλου διοργανώθηκαν ακόμα:
– Μουσικός ιστορικός περίπατος στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου από τον φωτογράφο Γιώργο Μπενάκη και παρουσίαση της έρευνας του σε σχέση με τον λυράρη «Γερποπίσκοπο» καθώς και τα μουσικά στέκια του προπολεμικού Ρεθύμνου και τις μουσικές γειτονιές της παλιάς πόλης (Καρεκλάς, Μπαξεβάνης, Φουσταλιέρης, Ροδινός κ.α.).
– Συνάντηση με τον Δημήτρη Βεργαδή, έναν από τους τελευταίους της παλιάς γενιάς των Μελαμπιανών τραγουδιστών του νομού Ρεθύμνου και τον γιο του Γιάννη στην οποία συμμετείχε ο μουσικός Γιώργος Ψαράκης και ο Στέλιος Μονογιαννάκης, με θέμα το Μελαμπιανό τραγούδι.
– Επίσκεψη στον σύλλογο «Χαρίλαος Πιππεράκης» όπου το σύνολο συνάντησε σημαντικούς μουσικούς του Αποκόρωνα ανάμεσα τους τον Γιώργο Γαλανάκη και τον Παντελή Κρασαδάκη εκπροσώπους της παλιότερης γενιάς μουσικών της περιοχής, καθώς και τους Ραφαήλ Τρουλάκη, Μάνθο Κουκλάκη, Ηλία και Δημήτρη Βλαμάκη.
«Αν πετύχαμε κάτι τα δύο αυτά χρόνια είναι ότι λειτουργήσαμε ομαδικά απέναντι τόσο στην διαδικασία της εκπαίδευσης όσο και της αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της ομάδας» είναι η πρώτη άτυπη αποτίμηση του Αντώνη για τη λειτουργία του μουσικού συνόλου σε ότι αφορά τον «υπαρξιακό» του πυρήνα.
«Άλλωστε» έρχεται να συμπληρώσει ο Αντώνης «η μουσική που ασχολούμαστε ας μην ξεχνάμε ότι προκύπτει από το συλλογικό βίωμα. Τότε ήταν η κοινή αγροτική και οικιακή εργασία, η δυσκολία, η κοινή πίστη, οι τοπικές γιορτές και συναντήσεις. Τώρα που αυτά έχουν ως επί το πλείστον χαθεί ή αντιμετωπίζονται στο νησί μας ως «προϊόν» μιας τουριστικής αγοράς τι μας ενώνει συλλογικά απέναντι στην παράδοση σε καθημερινό επίπεδο;».
Για το μουσικό σύνολο «Ιδιόρρυθμο» και για το μουσικό πρόγραμμα των συναυλιών γράφει η Δρ. Μαρία Χναράκη, Εθνομουσικολόγος, Λαογράφος και Πολιτισμικός Ανθρωπολόγος (M.A., Ph.D.), Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Drexel (Φιλαδέλφεια-ΗΠΑ) και εκπαιδευτικός Σύμβουλος:
Ας μεταφερθούμε όχι μόνο νοσταλγικά αλλά και ουσιαστικά σε αλλοτινές εποχές, με συντροφιά μνήμες που αναδεικνύουν την υπέρτερη αλλά και έκτακτη σημασία της ιστορίας, της προφορικότητας και της ομαδικότητας
Με «Ιδιόρρυθμο» χαρακτήρα, η παγκρήτια πολυφωνική μουσική ομήγυρη 25 ατόμων συναντιέται, ανελλιπώς, για δεύτερο χειμώνα στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, επι-κοινωνώντας μέσα από τις πρωτότυπες ηχογραφήσεις κρητικής μουσικής των αρχών του 20ού αιώνα. Το μουσικό σύνολο προσεγγίζει και επανεκτελεί το υλικό βιωματικά, με έμφαση στο ιστορικό πλαίσιο που «γέννησε» τις συνθέσεις.
Η Κρήτη της εποχής που ζωντανεύει ηχητικά διατηρούσε μια ισχυρή αίσθηση τοπικής ταυτότητας. Η ενσωμάτωσή της στο νεοελληνικό κράτος είχε επέλθει μόλις το 1913, ως αποτέλεσμα των Βαλκανικών πολέμων, έπειτα από μία περίοδο αυτονομίας, υπό οθωμανική επικυριαρχία. Η κοινωνική ζωή του νησιού οργανώνεται γύρω από συντεχνίες και θρησκευτικές κοινότητες, κυρίως χριστιανικές και μουσουλμανικές, αλλά και εβραϊκές, αρμενικές και καθολικές. Από τα τέλη του 19 ου αιώνα, οι πόλεις- λιμάνια του νησιού συνδέονται τακτικά με μεγάλα αστικά κέντρα του Αιγαίου και της Μεσογείου, και μεταμορφώνονται σε σταυροδρόμια πολιτισμών με ετερόκλητα μουσικά ακούσματα. Οι τελευταίοι Τούρκοι φεύγουν μετά την ανταλλαγή του 1922 και έρχονται οι Μικρασιάτες. Επιπλέον, η αστική μουσική δέχεται και επιρροές από την ύπαιθρο.
Με τη μελέτη αυτών των πρωτομαστόρων μουσικών και των μελωδικών σκοπών τους που αντικατοπτρίζουν τοπικά, αλλά και συγγενή, γειτνιάζοντα στην κρητική μουσική ακούσματα, αναδεικνύεται το εύρος και η πολυπλοκότητα της ταυτότητας της κρητικής μουσικής, τα είδη και η αισθητική της. Τα δοξάρια όλων μιλούν μια παγκρήτια γλώσσα, που μπορεί να ξεκινά με ηχοχρώματα από τα δυτικά, όπως συρτά και πεντοζάλια, προχωρά, όμως, με «κοντυλιές» προς το κέντρο του νησιού, με «σκωπτικό Μαλεβιζιώτη», μάλιστα, αγκαλιάζοντας ως και το ανατολικό άκρο με τις μελωδίες του «Ερωτόκριτου». Έτσι, υπερνικά τους τοπικούς περιορισμούς και τις προκαταλήψεις, υπερβαίνοντας παραδειγματικά τα όποια σύνορα. Οι μουσικοί μας είναι πολίτες μιας παγκόσμιας μουσικής αισθητικής που βασίζεται στη διαπολιτισμική συνεργασία, τον υβριδισμό και τη διασταύρωση ιδεών, αποτελώντας πρότυπο σε εκείνους που ψάχνουν εναλλακτικές λύσεις σε στείρα εθνοκεντρικά και τοπικιστικά ερωτήματα.
Ευχή μου, παραφράζοντας τους στίχους του «Σταφιδιανού»: «Ένας σκοπός αλλοτινός ποτές του δεν παλιώνει, κι όλα τση γης τα μυστικά αυτός τα φανερώνει!»
Το Ιδιόρρυθμο ετοιμάζει τις επόμενες ημέρες την παρουσίαση ενός μουσικού προγράμματος που θα ακουστούν οι διασκευές των ηχογραφήσεων παραδοσιακών σκοπών των αρχών του 20ου αιώνα των μουσικών τεσσάρων επαρχιών της Κρήτης (Κυδωνία, Αποκόρωνας, Ρέθυμνο, Μυλοπόταμος) με τους οποίους ασχολείται τα τελευταία δύο χρόνια.
Το πρόγραμμα των συναυλιών:
Παρασκευή 16 Μαΐου Χανιά – Θέατρο Μίκης Θεοδωράκης
Σάββατο 17 Μαΐου Ρέθυμνο – Ορθές Μυλοποτάμου (περίβολος Αγίου Φανουρίου)
Κυριακή 18 Μαΐου Ηράκλειο – Ανοιχτό Θέατρο Συλλάμου
Προπώληση εισιτηρίων εδώ
Καλλιτεχνική επιμέλεια, διεύθυνση Αντώνης Λεοντίδης
Επιμέλεια κρουστών: Χάρης Μπάκας
Επιμέλεια λαγούτων: Κώστας Γαλλιός
Λύρες:
Γεωργία Ανδρουλάκη, Κωνσταντίνος Σφακιανάκης, Νίκος Νικολιδάκης, Αντώνης Λεοντίδης
Βιολί: Laura Freire Dominguez
Τσέλο: Sol Ligertwood
Πνευστά: Γιώργος Βαβουράκης, Ηρώ Δασκαλάκη
Ακορντεόν: Ιουλία Σκούφια
Λαγούτα: Αλέξανδρος Παπαδάκης, Andre Holzapfel, Γιάννης Λεβεντάκης, Γιώργος Γιανναράκης, Κώστας Γαλλιός
Μαντολίνο: Λεωνίδας Μαγαράκης
Κρουστά: Άρτεμις Στυλλιανουδάκη, Δέσποινα Αναστασοπούλου, Ειρηάννα Γανικά, Κάλλια Πρινιωτάκη, Σοφία Λιτσάκη, Στελίνα Παυλή, Αναστασία Χατζηπαύλου,Τέλης Αριστοτέλης, Χάρης Μπάκας
Τραγούδι: Αλέξανδρος Παπαδάκης, Δέσποινα Αναστασοπούλου, Ειρηάννα Γανικά, Ηρώ Δασκαλάκη, Ιουλία Σκούφια, Κάλλια Πρινιωτάκη, Κωστής Γαλλιός, Laura Freire Dominguez, Στελίνα Παυλή, Αντώνης Λεοντίδης.
Παραγωγή: ΑΜΚΕ Παραστατικές τέχνες ΣΥΝ
Επικοινωνία: Μάρω Παναγή , Calda Recordings & Productions