Πριν τρία χρόνια στις 7-1-19, απαντώντας ο τότε Έλληνας πρωθυπουργός κ. Τσίπρας  από την Σαμοθράκη στον πολεμοχαρή λόγο του Τούρκου πρόεδρου Ερντογάν που εκφώνησε στη Σμύρνη, θύμισε μερικούς στίχους του Μπρεχτ:

«Στρατηγέ ο άνθρωπος είναι πολύ χρήσιμος.

Ξέρει να πετάει,

ξέρει και να σκοτώνει.

Έχει όμως ένα ελάττωμα,

ξέρει να σκέφτεται».

Ο σκεπτόμενος άνθρωπος στην Ελλάδα και την Τουρκία είναι σήμερα προβληματισμένος. Έχει πολλούς λόγους, ένας εκ ων οποίων είναι  οι σχέσεις μεταξύ των δύο γειτονικών κρατών.

Οι συνεχιζόμενες δηλώσεις του προέδρου Ερντογάν – αλλά και όλων των αρχηγών της Τουρκικής αντιπολίτευσης – για τη Λοζάνη και τα «σύνορα της καρδιάς» του, με αναφορές στις «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο, στη δυτική Θράκη και την Ανατολική Μεσόγειο, επανέφεραν στην επικαιρότητα ορισμένες από τις κυριότερες συνθήκες-σταθμούς της σύγχρονης ιστορίας μας, κινώντας το ενδιαφέρον ειδικών και μη για το περιεχόμενό τους και τον τρόπο με τον οποίο προέκυψαν.

Περιληπτικά τα σύνορα της χώρας μας όπως ισχύουν σήμερα, καθορίστηκαν κυρίως από τρεις διεθνείς συνθήκες, του Βουκουρεστίου (1913) βαλκανικά κράτη, της Λοζάνης (1923) Τουρκία με γειτονικές χώρες  και του Παρισιού (1947) Ελλάδος – Ιταλίας και κατ’ επέκταση Τουρκίας (στην οποία συμπεριλαμβάνεται και το Καστελόριζο).

Όλες αυτές οι συνθήκες υπογράφηκαν μετά από πόλεμο και εκφράζουν τις οικονομικές και γεωπολιτικές συνθήκες ισορροπίας της εποχής τους. Οι διεθνείς συνθήκες δεν αλλάζουν ή σαφέστερα αλλάζουν μόνο με πόλεμο, όταν οι οικονομικές και γεωπολιτικές συνθήκες έχουν μεταβληθεί.

Οι προαναφερθείσες συνθήκες υπογράφηκαν το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Ωστόσο στο δεύτερο μισό του αιώνα, υπήρξαν σταδιακά μεταβολές τόσο στις οικονομικές όσο και στις γεωπολιτικές συνθήκες και ισορροπίες. Οι μεταβολές αυτές αλλάζουν τα συμφέροντα και δημιουργούν εντάσεις και εμπλοκές στις σχέσεις μας με τους εξ ανατολών γείτονες.

Οι οικονομικές συνθήκες

Η Τουρκία δημιουργήθηκε από τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά τον 1ο Π.Π. Παρόλο που εξήλθε νικήτρια μετά την Μικρασιατική καταστροφή, ήταν ένα κράτος ουσιαστικά διαλυμένο. Δεν πήρε μέρος στον 2ο Π.Π. και σταδιακά άρχισε μια θετική εξέλιξη και αναβάθμιση.   Από το 1990 και μετά το τουρκικό ΑΕΠ ξεπέρασε κατά πολύ το αντίστοιχο ελληνικό.

Σήμερα η Τουρκία και πάρα την οικονομική κρίση εξακολουθεί να αναπτύσσεται. Συγκαταλέγεται στις 20 χώρες του κόσμου (G20) με το μεγαλύτερο ΑΕΠ. Αντίθετα  η Ελλάδα είδε το ΑΕΠ της να επιστρέφει στα επίπεδα του 2000 και οι προοπτικές ανάπτυξης είναι αμφίβολες.

Η στρατιωτική βιομηχανία της Τουρκίας αναπτύσσεται και εξελίσσεται, ενώ συνεχώς προχωρά στην παραγωγή και συμπαραγωγή όπλων με τρίτες χώρες. Την ίδια ώρα η δική μας στρατιωτική  βιομηχανία απαξιώθηκε και παρήκμασε.  Τέλος η Τουρκία διαθέτει ένα νεανικό και ακμαίο πληθυσμό που συνεχώς μεγαλώνει. Αντίθετα ο πληθυσμός της Ελλάδας από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 γηράσκει συνεχώς.

Γεωπολιτικές συνθήκες

Η Τουρκία αποτελεί κόμβο για την μεταφορά των ενεργειακών πόρων από την περιοχή της Κασπίας και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Δύσκολα τα μελλοντικά ενεργειακά σχέδια θα μπορούσαν να την παραβλέψουν. Όποιο σχέδιο υλοποιηθεί χωρίς την Τουρκία θα έχει μεγάλο κόστος και αυτό το γνωρίζουν όλοι.

Νέο στοιχείο που δεν υπήρχε το 1923 είναι η ύπαρξη και η δυνατότητα εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Το δικαίωμα εκμετάλλευσης των υποθαλάσσιων ενεργειακών πόρων καθορίστηκε από το Δίκαιο της Θαλάσσης (1982)  με τον ορισμό της  Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (Α.Ο.Ζ.).

Ως Α.Ο.Ζ.  θεωρείται η θαλάσσια έκταση, εντός της οποίας ένα κράτος έχει δικαίωμα έρευνας ή άλλης εκμετάλλευσης των θαλασσίων πόρων, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής ενέργειας από το νερό και τον άνεμο. Η ΑΟΖ αποτελεί απλό “κυριαρχικό δικαίωμα”, το οποίο αναφέρεται στη δικαιοδοσία του παράκτιου κράτους, κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η επιφάνεια είναι διεθνή ύδατα.

Σύμφωνα με το  δίκαιο τη θαλάσσης, και τα άρθρα που ρυθμίζουν την Α.Ο.Ζ., κάθε νησί, όσο μικρό και αν είναι, εφόσον κατοικείται, δικαιούται να έχει Α.Ο.Ζ. για την οικονομική επιβίωση των κατοίκων του. Έτσι και το Καστελόριζο έχει Α.Ο.Ζ.  200 ν.μ. (ναυτικά μίλια) από τις ακτές του.

Η  Α.Ο.Ζ.  Καστελόριζου, είναι συνέχεια της Ελληνικής ΑΟΖ και ενώνει την Α.Ο.Ζ.  Ελλάδος με την Α.Ο.Ζ.-Κύπρου. Αυτό κάνει εφικτό τον σχεδιασμό του υποθαλάσσιου αγωγού αερίου eastmed (Ισραήλ, Κύπρου, Ελλάδας, Ιταλίας), που αφήνει έξω την Τουρκία. Ομοίως τα ανατολικά νησιά του Αιγαίου, που νομίμως έχουν υφαλοκρηπίδα και Α.Ο.Ζ., περιορίζουν την Α.Ο.Ζ. της Τουρκίας στα θαλάσσια σύνορά της. Με απλά λόγια η Τουρκία αποκλείεται από την εκμετάλλευση ενεργειακών πόρων στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο.

Η Ελλάδα έχει υπογράψει την σύμβαση για το Δίκαιο της Θαλάσσης και το Ελληνικό κοινοβούλιο την έχει επικυρώσει από το 1995. Η Τουρκία δεν την έχει υπογράψει και αμφισβητεί τα παραπάνω.  Με τις απειλές της Τουρκίας περί casus belli (αιτία πολέμου), η Ελλάδα δεν έχει εφαρμόσει – καθορίσει την Α.Ο.Ζ. ούτε έχει επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη από 6ν.μ. που είναι σήμερα στα 12 ν.μ. όπως επιτρέπει η σύμβαση των Η.Ε. στο Δίκαιο της Θαλάσσης.

Η Τουρκία έχει εσωτερικά προβλήματα με τους Κούρδους, πράγμα που την οδήγησε σε πολεμική εμπλοκή στη Συρία και εν μέρει με το Ιράκ. Ο αποκλεισμός της από την Ελληνική ΑΟΖ την οδήγησε στο Τουρκολυβικό σύμφωνο και στην εμπλοκή της στον εκεί εμφύλιο πόλεμο. Η έλλειψη εμπιστοσύνης προς την σημερινή Τουρκική κυβέρνηση, σε συνδυασμό με την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την κακή εφαρμογή των νόμων, την καταπάτηση της ελευθερίας του Τύπου, προκαλεί δυσπιστία στους γείτονες και εμποδίζει την είσοδό της στην Ε.Ε.

Παρόλα αυτά η Τουρκία είναι μια περιφερειακή δύναμη, η οποία είναι αποκλεισμένη από τους υποθαλάσσιους ενεργειακούς πόρους της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου. Η πολιτική ηγεσία της αναφέρεται συνεχώς σε «γαλάζιες πατρίδες» που δεν τις ξεχνάει. Φαίνεται αποφασισμένη να διεκδικεί την συμμετοχή της στους υποθαλάσσιους ενεργειακούς πόρους με κάθε μέσο, ακόμη και με πόλεμο.

Η Ελλάδα είναι σε δυσχερή θέση. Οικονομικά σχεδόν χρεοκοπημένη, με ανοιχτά προβλήματα με τους γείτονες, απειλείται με πόλεμο από την Τουρκία. Αναγκάζεται να αυξάνει συνεχώς τους εξοπλισμούς της. Αυτή όμως είναι μια βραχυπρόθεσμη και πολύ δαπανηρή λύση.

Η λογική λέει ότι πρέπει να κλείσουμε τα μέτωπα στα βόρεια σύνορά μας, – ακόμη δεν έχει το ελληνικό κοινοβούλιο εγκρίνει την Συμφωνία των Πρεσπών – και να αναζητήσουμε μια έντιμη συμφωνία με την Τουρκία, με διάλογο και διαιτησία, έστω και αν το τελευταίο σημαίνει ότι πρέπει κάτι να παραχωρήσουμε.

Απαιτείται επίσης να αναζητήσουμε την έμπρακτη συμπαράσταση των συμμάχων μας για να αντιμετωπίσουμε τους εξ ανατολών κινδύνους. Αυτό είναι το συμφέρον της πατρίδας μας.

Ο σκεπτόμενος άνθρωπος στην Ελλάδα και την Τουρκία ξέρει ότι ένας πόλεμος θα είναι καταστροφικός για τις δύο χώρες και τραγικός για τους δύο γειτονικούς λαούς.

Ας κλείσουμε με μερικούς στίχους του Μπρεχτ από το ίδιο ποίημα που θύμισε ο κ. Τσίπρας.

«Ο πόλεμος που έρχεται

δεν είν’ ο πρώτος. Πριν απ’ αυτόν

γίνανε κι άλλοι πόλεμοι.

Όταν τέλειωσε ο τελευταίος

υπήρχαν νικητές και νικημένοι.

Στους νικημένους, ο φτωχός λαός

πέθαινε από την πείνα.

Στους νικητές ο φτωχός λαός

πέθαινε το ίδιο».