Αλήθεια, γνωρίζετε τι είναι η επιτελεστική ποίηση και τι την διαφοροποιεί από την πιο «παραδοσιακή» μορφή της;
Ευκαιρία για να γνωρίσουμε αυτό το όχι και τόσο νέο τελικά είδος ποίησης, δίνει διημερίδα, που θα πραγματοποιηθεί στις 28-29 Νοεμβρίου 2025, στο Μουσείο Εικαστικών Τεχνών (Νυμφών 3, Πόρος), μέσα από ομιλίες, εισηγήσεις, performance poetry events, spoken word & slam poetry events, αφιερώματα, προβολές μαγνητοσκοπημένων ποιητικών επιτελέσεων, ενώ παράλληλα το κοινό θα έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει ποιητές και ποιήτριες να επιτελούν έργα τους.
«Πρόκειται -τονίζει μιλώντας στην «Π» η υπεύθυνη οργάνωσης των εκδηλώσεων, Γεωργία Βεληβασάκη- για ένα σύγχρονο είδος ποίησης πέρα και έξω από τη σελίδα, που συνενώνει διαφορετικά καλλιτεχνικά πεδία, αξιοποιεί τεχνολογικά μέσα και παρουσιάζεται σε προεπιλεγμένο χώρο και χρόνο, ζωντανά, από τον ίδιο τον ποιητή ή την ποιήτρια, μπροστά σε κοινό».
Η ίδια πολυπράγμων, γράφει ποίηση, δοκίμια, διηγήματα, στίχους, κ.ά., ενώ σπούδασε «Ευρωπαϊκό Πολιτισμό» (ΕΑΠ) και είναι κάτοχος MSc «Δημιουργική Γραφή» (ΠΔΜ). Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός. Διδάσκει Performance Poetry και είναι υποψήφια διδακτόρισσα Δημιουργικής Γραφής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.
Όπως εξηγεί η κυρία Βεληβασάκη, «η επιτελεστική ποίηση αναγνωρίστηκε ως διακριτό λογοτεχνικό είδος μόλις στις αρχές του 21ου αιώνα, από το National Endowment for the Arts στην Αμερική. Έκτοτε έχει κερδίσει το ενθουσιώδες ενδιαφέρον του κοινού, σε όλο τον κόσμο.
Από το 1996 έχει αρχίσει να εντάσσεται στην εκπαιδευτική διαδικασία σε σχολεία, κολέγια και πανεπιστήμια του εξωτερικού. Στη χώρα μας, συμπεριλήφθηκε για πρώτη φορά, ως γνωστικό αντικείμενο, το 2021, στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, που είναι και από τους βασικούς διοργανωτές της διημερίδας».
Σε τι όμως διαφέρει από την γνωστή σε όλους μορφή της;
«Εκείνο -υπογραμμίζει η κυρία Βεληβασάκη- που αλλάζει είναι ο τρόπος πρόσληψης. Στη γραπτή ποίηση, ο αναγνώστης προσλαμβάνει ιδιωτικά και νοητικά, χωρίς να μπορεί να επέμβει στο ίδιο το κείμενο-αντικείμενο. Στην επιτελεστική ποίηση, ο ποιητικός λόγος εγκαταλείπει την ασφάλεια της σελίδας για να παρουσιαστεί στον δημόσιο, κοινωνικό χώρο, συμπεριλαμβάνοντας στο παιχνίδι της πρόσληψης το ομιλούν σώμα του δημιουργού απέναντι στο σώμα του αποδέκτη. Αυτό από μόνο του υπονομεύει, αποσταθεροποιεί και μετατονίζει τον ποιητικό λόγο».
Κι αν όλα αυτά δείχνουν νεωτεριστικά, μάλλον εξηγούν πολλά, αν τα δούμε υπό ένα διαφορετικό πρίσμα.
«Φαινόμενα επιτελεστικής -αναφέρει η κυρία Βεληβασάκη- ποίησης βρίσκουμε στις θεμελιακές τελετουργικές πράξεις σε όλες τις κοινωνίες, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Για την Ελλάδα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τους ραψωδούς του Ομήρου, τους προσωκρατικούς ποιητές-φιλόσοφους, τους περιφερόμενους ποιητές της βυζαντινής εποχής και φυσικά τους μαντιναδολόγους της Κρήτης».
«Ο ποιητικός λόγος εγκαταλείπει την ασφάλεια της σελίδας για να παρουσιαστεί στον δημόσιο, κοινωνικό χώρο»
-Τι είναι η επιτελεστική ποίηση;
«Πρόκειται για ένα σύγχρονο είδος ποίησης πέρα και έξω από τη σελίδα, που συνενώνει διαφορετικά καλλιτεχνικά πεδία, αξιοποιεί τεχνολογικά μέσα και παρουσιάζεται σε προεπιλεγμένο χώρο και χρόνο, ζωντανά, από τον ίδιο τον ποιητή ή την ποιήτρια, μπροστά σε κοινό. Αναγνωρίστηκε ως διακριτό λογοτεχνικό είδος μόλις στις αρχές του 21ου αιώνα, από το National Endowment for the Arts στην Αμερική.
Έκτοτε έχει κερδίσει το ενθουσιώδες ενδιαφέρον του κοινού, σε όλο τον κόσμο. Από το 1996 έχει αρχίσει να εντάσσεται στην εκπαιδευτική διαδικασία σε σχολεία, κολέγια και πανεπιστήμια του εξωτερικού. Στη χώρα μας συμπεριλήφθηκε για πρώτη φορά, ως γνωστικό αντικείμενο, το 2021, στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, που είναι και από τους βασικούς διοργανωτές της διημερίδας.
-Τι διαφοροποιεί την επιτελεστική ποίηση από την πιο «παραδοσιακή» μορφή της;
«Η προφορικότητα, η επιτελεστικότητα και η γραπτότητα δεν είναι εναντιωματικά, αλλά συμπληρωματικά στοιχεία. Άλλωστε, η γραπτή ποίηση εμπεριέχει, μαζί με την οπτική της όψη, μια ηχητική και επιτελεστική όψη, που «περιμένει», κατά κάποιο τρόπο, να εκδιπλωθεί στον τρισδιάστατο χώρο. Το ένα, λοιπόν, δεν αναιρεί το άλλο.
Εκείνο που αλλάζει είναι ο τρόπος πρόσληψης. Στη γραπτή ποίηση, ο αναγνώστης προσλαμβάνει ιδιωτικά και νοητικά, χωρίς να μπορεί να επέμβει στο ίδιο το κείμενο-αντικείμενο. Στην επιτελεστική ποίηση, ο ποιητικός λόγος εγκαταλείπει την ασφάλεια της σελίδας για να παρουσιαστεί στον δημόσιο, κοινωνικό χώρο, συμπεριλαμβάνοντας στο παιχνίδι της πρόσληψης το ομιλούν σώμα του δημιουργού απέναντι στο σώμα του αποδέκτη.
Αυτό από μόνο του υπονομεύει, αποσταθεροποιεί και μετατονίζει τον ποιητικό λόγο. Ο δημιουργός αξιοποιεί το σύνολο των δεξιοτήτων του, συναρθρώνοντας διαφορετικές καλλιτεχνικές πρακτικές και αξιοποιώντας σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, που δεν αναπαριστούν και δεν περιγράφουν το νόημα των λέξεων. Αντίθετα, συνδημιουργούν το ποίημα ως συμβάν, προσκαλώντας το κοινό να συμμετάσχει ενεργά, όχι μόνο με τον νου, αλλά με όλες του τις αισθήσεις.
Εκείνο που επισυμβαίνει είναι μια ανταλλαγή ενέργειας, βλεμμάτων, δράσεων ή αντιδράσεων, μια διαλεκτική επικοινωνία που επιτρέπει στον αποδέκτη να συμμετάσχει ενεργά ως συντελεστή της συνολικής επιτέλεσης».
-Τι θα δει και τι θα ζήσει το κοινό κατά τη διάρκεια της διημερίδας;
«Στόχος μας είναι να συστήσουμε, για πρώτη φορά, στο κοινό του Ηρακλείου, αυτό το διαδραστικό, διαμεσικό, συμμετοχικό είδος ποίησης, να δημιουργήσουμε έναν χώρο ανταλλαγής έργων, ιδεών και απόψεων, στηρίζοντας και αξιοποιώντας το δυναμικό της πόλης, να ενθαρρύνουμε, μέσω του εργαστηρίου, νέους δημιουργούς να πειραματιστούν και να δοκιμαστούν στο πεδίο, και οπωσδήποτε να συμβάλουμε στην απελευθέρωση της ποίησης από στεγανά, διανοίγοντας καινούργιους εκφραστικούς δρόμους για την επόμενη γενιά ποιητών και ποιητριών. Θα γίνουν ομιλίες, εισηγήσεις, προβολές και εργαστήρια, ενώ το κοινό θα έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει ποιητές και ποιήτριες να επιτελούν έργα τους».
-Ανάμεσα στις εκδηλώσεις, αναφέρονται τα Spoken Word και Slam Poetry events. Τι ακριβώς είναι;
«Η Spoken Word και η Slam ποίηση είναι δύο υποείδη της επιτελεστικής ποίησης (υπάρχουν πολλά). Η Spoken Word προήλθε από το Black Arts Movement της δεκαετίας ’65-‘75 στην Αμερική -ένα κίνημα αντίδρασης των μαύρων απέναντι στις δολοφονίες των Κένεντι, Μάλκομ Εξ και Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ- από περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, που αναζητούσαν να ακουστεί η φωνή τους. Συνδυάζει τον προφορικό ποιητικό λόγο με μουσικά/ηχητικά τοπία και video-projection. Η Slam είναι διαγωνιστικό είδος ποίησης που δημιουργήθηκε το 1986 στο Σικάγο, από τον Marc Kelly Smith, ο οποίος ήθελε να κάνει την ποίηση πιο προσιτή και διαδραστική με το κοινό.
Και τα δύο αυτά επιτελεστικά είδη ποίησης έχουν ένα κοινωνικό και πολιτικό λεκτικό περιεχόμενο και έχουν κυριολεκτικά κατακτήσει τον κόσμο».
«Φαινόμενα επιτελεστικής ποίησης συναντάμε στους ραψωδούς του Ομήρου και στους μαντιναδολόγους της Κρήτης»
-Ποιες νέες εκφραστικές δυνατότητες δημιουργεί η σύζευξη ποίησης και performance;
«Η επιτελεστική ποίηση συνενώνει, όπως σωστά το λέτε, δύο έννοιες και πρακτικές: την ποίηση, ως τέχνη του λόγου, και την επιτέλεση, ως πραξιακό/δρασιακό και παραστασιακό γεγονός. Άρα, μιλάμε για γλώσσα και για παραστατική ιδιότητα, τους δύο αρχετυπικούς τρόπους να αντιλαμβανόμαστε και να συνδεόμαστε με τον κόσμο γύρω μας.
Από τη μια, η επιτέλεση ως πρακτική παρέχει έναν τρόπο να συνθέτει νόημα και να επιβεβαιώνει ατομικές και πολιτιστικές αξίες -συνδέεται εγγενώς με την τελετουργία- και από την άλλη η ποίηση, ως τέχνη της συμπύκνωσης, ανάγει τα γεγονότα στη σημασία τους, δημιουργώντας συμβολικές μορφές. Αν τοποθετήσουμε την ποίηση μέσα στο πλαίσιο μιας επιτελεστικής διαδικασίας, διανοίγονται τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες.
Δεν είναι τυχαίο που ο Γάλλος ποιητής-performer Julien Blaine, για τον οποίο θα μιλήσουμε στη διημερίδα και θα δούμε έργα του, εκτιμά ότι αυτή η σύζευξη ποίησης και επιτέλεσης μπορεί να αποτελέσει το σημαντικότερο ίσως όχημα κοινωνικής επανάστασης και συνειδησιακής αλλαγής στον σύγχρονο κόσμο».
-Η παραδοσιακή ποίηση «αποδέχεται» τη μορφή αυτή;
«Ο Walter Benjamin, κριτικός λογοτεχνίας και δοκιμιογράφος των αρχών του 20ού αιώνα, είχε πει ότι “σε κάθε εποχή πρέπει να γίνεται μια εκ νέου προσπάθεια να αποσπαστεί η παράδοση από έναν κομφορμισμό που πρόκειται να την εξουδετερώσει”. Κάπως έτσι εξηγείται η αγωνία της ανανέωσης των ποιητικών τρόπων μέσα στον χρόνο, αλλά και η όποια αντίσταση των παλαιών απέναντι στο νέο.
Πέραν τούτου, η σύγχρονη επιτελεστική ποίηση, παρότι βρίσκουμε τις απαρχές της στις Ευρωπαϊκές Πρωτοπορίες των αρχών του 20ού αιώνα και τις συνέχειές τους κατά τη δεκαετία του ’60 στην Αμερική, έχει βαθύτατες ρίζες.
Φαινόμενα επιτελεστικής ποίησης βρίσκουμε στις θεμελιακές τελετουργικές πράξεις σε όλες της κοινωνίες, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Για την Ελλάδα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τους ραψωδούς του Ομήρου, τους προσωκρατικούς ποιητές-φιλόσοφους, τους περιφερόμενους ποιητές της βυζαντινής εποχής και φυσικά τους μαντιναδολόγους της Κρήτης.
Ένα ζήτημα που προκύπτει, λοιπόν, είναι αν θα μπορούσαμε να υπολογίζουμε σε μια εκδοχή επιτελεστικής ποίησης, που θα συνέδεε λειτουργικά την παρακαταθήκη και τον πλούτο της προφορικής και τελεστικής μας παράδοσης με την επιτελεστική σκέψη και πράξη του σήμερα.
Είναι αναγκαία, όπως έλεγε και ο ποιητής διαμέσων και performer, Δημοσθένης Αγραφιώτης, μια πολιτιστική προσέγγιση του ελληνικού με τέτοιο τρόπο, ώστε το παρελθόν να μην υπερκαλύπτει το παρόν, αλλά να τελεί σε γόνιμη αλληλόδραση με τις παγκόσμιες εξελίξεις στον χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας, ώστε να μπορέσει να οδηγήσει σε νέες επινοήσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, η παράδοση γίνεται αντιληπτή ως πολύτιμο νάμα άντλησης ιδεών και τρόπων και όχι ως μουσειακός τόπος».
«Οι περισσότεροι συγχέουν την “επιτέλεση” με το “θέατρο”. Στην επιτελεστική ποίηση η υποκριτική δεν υπάρχει»
-Σε τι διαφέρει η επιτελεστική ποίηση από τη θεατρική πράξη;
«Σπουδαία ερώτηση, καθώς οι περισσότεροι συγχέουν την “επιτέλεση” (performance) με το “θέατρο”. Το θέατρο είναι η τέχνη της υποκριτικής. Στην επιτελεστική ποίηση, αυτό το στοιχείο δεν υπάρχει. Ο ποιητής ή η ποιήτρια δημιουργεί παρουσία χωρίς να μιμείται, χωρίς να αναπαριστά, χωρίς να δραματοποιεί, χωρίς να υποδύεται κάποιον πλασματικό χαρακτήρα ή κατάσταση.
Δρα συνειδητά ως ο εαυτός του, μέσα στο σώμα του, με τη φωνή του, το σώμα του, την ποίησή του, τη συνάντησή του, τη δεδομένη στιγμή, με το κοινό. Δεν παύει, βέβαια, ως παραστατικό είδος ποίησης, να αντλεί από τον κόσμο των τελετουργιών, όπως άλλωστε κάνει και το θέατρο, κάτι που σημαίνει ότι είναι κοινός τόπος η χρήση παραστατικών εργαλείων για τη φωνή και το σώμα, όπως η κινησιολογία, η ενδυματολογία, τα οπτικοακουστικά μέσα κ.τ.λ.».
-Πώς ανταποκρίνεται το ελληνικό κοινό σε αυτό το είδος;
«Καθώς η μετάβαση από την αναλογική στην ψηφιακή τεχνολογία έχει συντελεστεί, εγκαθίσταται πλέον ταχύτατα ένας καινούργιος τρόπος ζωής, αντίληψης, δημιουργίας και πρόσληψης των πραγμάτων. Μέσα σε αυτές τις ανακατατάξεις, η γραπτή ποίηση, όπως δείχνουν οι στατιστικές, χάνει έδαφος.
Και πώς να μη συμβαίνει αυτό, όταν η ιδιωτική ανάγνωση της ποίησης προϋποθέτει, αντίθετα με τον γρήγορο ρυθμό που επιβάλει η εποχή, μια επιβράδυνση του χρόνου μια ησυχία. Από την άλλη, καταγράφεται ένα ενθουσιώδες ρεύμα για την επιτελεστική ποίηση, ιδίως όσον αφορά τους νέους. Είναι η τεχνολογία, η σύζευξη διαφορετικών καλλιτεχνικών ειδών, η πολυαισθητηριακότητα στη διαδικασία της πρόσληψης, η αναγωγή του αποδέκτη σε συμπαίκτη και συνδημιουργό, όλα μέρη της γοητείας της».
-Ένα ποίημα που δεν γράφτηκε ως επιτελεστικό, μπορεί να γίνει;
«Ο αντισυμβατικός καλλιτέχνης John Cage έλεγε ότι “αν μια δραστηριότητα πλαισιωθεί ως επιτέλεση, γίνεται επιτέλεση”. Τι σημαίνει για την ποίηση να “πλαισιωθεί ως επιτέλεση”, αν όχι την εκτύλιξη του λόγου στον τρισδιάστατο χωροχρόνο ως ποιητικού συμβάντος;
Είναι απαραίτητο, βέβαια, ο ποιητής ή η ποιήτρια να σκεφτεί προσεκτικά τους λόγους για τους οποίους θα προχωρήσει στην επιτελεστική μεταγραφή του ποιήματός του/της. Τι θέλει να πετύχει; Με ποιον τρόπο θα συνδεθεί με το κοινό; Με ποια υλικά θα εργαστεί, με ποιες καλλιτεχνικές πρακτικές και γιατί;».
-Πώς οραματίζεστε την πορεία της Performance Poetry στην Ελλάδα τα επόμενα χρόνια;
«Η συνεχής ανάδυση νέων ψηφιακών τεχνολογιών δεν θα αφήσει ανεπηρέαστο το πεδίο της επιτελεστικής ποίησης. Ήδη η «αλλαγή παραδείγματος» από την αναλογική στην ψηφιακή εποχή, που φτάνει μέχρι το σημερινό διανθρωπιστικό όραμα του επαυξημένου ανθρώπου και της cyborg art, κομίζει μια νέα δυναμική και εύρος στους τρόπους επιτέλεσης, παίζοντας με τα όρια μεταξύ πραγματικού και εικονικού, φανερού και κρυφού, πραγματικού και κατασκευασμένου.
Συνεπώς, τα υλικά, οι κώδικες, οι κανόνες και οι στρατηγικές αναθεωρούνται συνεχώς, επανακαθορίζοντας τη σχέση ποιητή και κοινού, διερευνώντας, παράλληλα, νέα πεδία λειτουργικότητας του ποιητικού λόγου. Προσωπικά, οραματίζομαι και μια μετατόπιση από το διανθρωπιστικό στο μετανθρωπιστικό όραμα μιας νέας κοινωνίας, που θα αντιλαμβάνεται την αξία της ζωής στο σύνολό της, χωρίς να τοποθετεί τον άνθρωπο στην κορυφή κάποιας πυραμίδας -αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία…».
Ποιοι συμμετέχουν στις εκδηλώσεις
Το διήμερο οργανώνουν το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Δημιουργική Γραφή» Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, η EPOPSIS ΑΜΚΕ Πολιτισμού και η Περιφέρεια Κρήτης, με την υποστήριξη του Μουσείου Εικαστικών Τεχνών Ηρακλείου Κρήτης, της Λέσχης Ποίησης Ηρακλείου Κρήτης, του Μουσείου «Λυχνοστάτης» και της Ένωσης Φιλολόγων Νομού Ηρακλείου,
Εφαλτήριο και άξονας για τη διημερίδα αποτέλεσαν οι εργασίες του πρώτου International Performance Poetry Biennial Symposium-Festival (PerPoSF#1), που διεξήχθη με επιτυχία από τους ίδιους φορείς, στην πόλη της Θεσσαλονίκης, τον Δεκέμβριο 2024 (https://perposf.com/perposf-archives/2024-archive/).
Συμπράττουν οι: Δημοσθένης Αγραφιώτης, Αμέλια, Julien Blaine, Γεωργία Βεληβασάκη, Μανώλης Βραχνάκης & Μαρίνος Παπαδαντωνάκης, Ζαχαρίας Κατσακός, Ισιδώρα Μάλαμα, Γιάννης Μαρκάκης, Μανώλης Νανούρης, Ποιητική Ομάδα Πανεπιστημίου Κρήτης [Εμμανουήλ Φασουλάς, Μαριέττα Μπεντζάκη, Ανθή Κοπανέλη, Ιάσωνας Μούρτζης, Πάνος Μαυρουδής], Παναγιώτης Σδούκος.
Συμμετέχουν με video-ποιήματα οι: Εύα Αραμπατζή, Γεωργία Βεληβασάκη, Αναστασία Γκίτση & Yanni Kolotouros, Πένυ Δέλτα & Λευτέρης Αχμέτης, Χριστίνα Δεμερτσίδου, Ζαχαρίας Κατσακός, Παντελής Κελεσίδης, Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος, Σοφία Μιμιλίδου, Ελένη Μπενέκου & Μαργαρίτα Παπαμίχου, Δημήτρης Νάσκος, Σωτήρης Νούσιας, Ιωάννα Σκαντζέλη, Όλγα Στεργιοπούλου.