Μεγάλη μέρα σήμερα την Ιερά Μονή Παλιανής καθώς γιορτάζει την Παναγία τη Μυρτιδιώτισσα. Από χθες πλήθος πιστών συρρέει με ευλάβεια στο μοναστήρι, για να ανάψει ένα κερί, να πάει το τάμα του ή να ζητήσει από την Παναγία τη δική του χάρη και ευλογία.
Σήμα κατατεθέν της Παλιανής είναι η ιερή Μυρτιά, το αιωνόβιο δέντρο που εορτάζει κάθε χρόνο στις 24 Σεπτεμβρίου. Μέσα στον κορμό της «Αγίας Μυρτιάς» της Παλιανής – η οποία θεωρείται μια από τις αρχαιότερες της Κρήτης, χωρίς να είναι γνωστή η ακριβής χρονολογία της ίδρυσής της – βρίσκεται κρυμμένη, σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, η εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας που εισακούει τις προσευχές των πιστών. Τα κλαδιά της είναι φορτωμένα με τάματα και φυλαχτά, σημάδια ευγνωμοσύνης και προσευχής των ανθρώπων.
Η παράδοση λέει ότι κάποτε η περιοχή ήταν καλυμμένη από δάσος και οι χωρικοί έβαλαν φωτιά για να δημιουργήσουν καλλιεργούμενες εκτάσεις. Ξαφνικά, μέσα από τα βάτα ακούστηκε η φωνή της Παναγίας και με έκπληξη οι χωρικοί είδαν την εικόνα Της, γύρω από τη μορφή της ζωγραφισμένα κλαδιά μυρτιάς. Ύστερα από καιρό, όταν κάποια παιδιά πήγαν στο ίδιο σημείο, διαπίστωσαν ότι τα ζωγραφισμένα κλαδιά είχαν φυτρώσει στα αλήθεια, μεγάλωσαν και σταδιακά κάλυψαν την εικόνα. Γι’ αυτό και λέγεται πως την εικόνα μπορούν να τη δουν μόνο παιδιά.
Προφορικές παραδόσεις αναφέρουν ακόμη ότι η εικόνα της Παναγίας βρέθηκε στη ρίζα μιας μεγάλης μυρτιάς, που υπάρχει μέχρι σήμερα στα νοτιοανατολικά του ναού. Εκεί καίει αδιάκοπα το «ακοίμητο καντήλι», σύμβολο της αιώνιας προστασίας της Παναγίας.
Η Ιερά Μονή Παλιανής θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα εν ενεργεία μοναστήρια της Κρήτης και της Ορθοδοξίας. Οι ιστορικές αναφορές την τοποθετούν τουλάχιστον στον 7ο αιώνα μ.Χ., ενώ οι τοπικές παραδόσεις τη συνδέουν με παλαιοχριστιανική κοινότητα και πιθανότατα με αρχαίο ιερό. Το όνομά της προέρχεται πιθανότατα από το «Παλαιά Μονή», αν και υπάρχουν και άλλες εκδοχές.
Κατά τη διάρκεια των αιώνων η Παλιανή υπήρξε φάρος πνευματικής ζωής αλλά και τόπος μαρτυρίου.
Ιδιαίτερα το 1826, κατά την Τουρκοκρατία, οι μοναχές σφαγιάστηκαν σχεδόν όλες· μόνο μία σώθηκε και χάρη σε εκείνη η μονή αναστήθηκε ξανά. Παρά τις καταστροφές και τις δυσκολίες, το μοναστηριακό συγκρότημα διατηρεί στοιχεία βυζαντινής και μεταγενέστερης αρχιτεκτονικής, φανερώνοντας την ιστορική του διαδρομή.
Σήμερα, η Μονή λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι και παραμένει ζωντανό πνευματικό κέντρο, όπου οι μοναχές συνεχίζουν να καλλιεργούν τη γη, να φιλοξενούν τους προσκυνητές και να φροντίζουν τα ιερά κειμήλια, κρατώντας άσβεστη τη φλόγα μιας παράδοσης αιώνων.