Η Μονή Αγκαράθου, ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια της Κρήτης ετοιμάζεται να υποδεχθεί όπως κάθε Δεκαπενταύγουστο χιλιάδες πιστούς για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Χτισμένη σε τοπίο απαράμιλλης γαλήνης, λίγα χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Ηρακλείου, η μονή συνδυάζει τη βαθιά πνευματικότητα με τη σπάνια φυσική ομορφιά.
Η ιστορία της Μονής Αγκαράθου είναι στενά δεμένη με τον θρύλο ενός μοναδικού αγκαραθόδεντρου – ενός πυκνόφυλλου, ακανθώδους θάμνου που φύτρωνε στο σημείο όπου σήμερα υψώνεται ο ναός της Παναγίας. Σύμφωνα με την παράδοση, μέσα στο αγκαραθόδεντρο βρέθηκε κρυμμένη μια μικρή εικόνα της Θεοτόκου.
Το εύρημα θεωρήθηκε θαυμαστό και ιερό. Οι πρώτοι μοναχοί αποφάσισαν να χτίσουν εκεί ένα ταπεινό εκκλησάκι για να στεγάσουν την εικόνα, γύρω από το οποίο αναπτύχθηκε με τον καιρό ολόκληρο μοναστηριακός συγκρότημα. Από τότε, η Παναγία τιμάται εδώ ως «Παναγία της Αγκαράθου» και το δέντρο έγινε σύμβολο προστασίας και θείας παρουσίας.
Ακόμα και σήμερα, πολλοί πιστοί όταν επισκέπτονται τη μονή, ζητούν να τους δείξουν το σημείο όπου, κατά την παράδοση, φύτρωνε το αγκαραθόδεντρο, θεωρώντας το τόπο ευλογίας.
Κατά την ενετοκρατία και την τουρκοκρατία υπήρξε σημαντικό πνευματικό και εκπαιδευτικό κέντρο, φιλοξενώντας μοναχούς που διέδιδαν τα γράμματα, την τέχνη και την ορθόδοξη πίστη.
Όπως αναφέρει ο αείμνηστος Νίκος Ψιλάκης στο βιβλίο του “Βυζαντινές μνήμες της Κρήτης” : ” Το 1637 η μονή είχε 60 μοναχούς και πολλά εισοδήματα από αγροτικές καλλιέργειες (σιτηρά, κρασί, λάδι, ελιές, όσπρια και λαχανικά)και ήταν ένα από τα πλουσιότερα μοναστήρια της Κρήτης. Η ορθή διοίκηση του Μάξιμου είχε επιφέρει αποτελέσματα…
Η θέση της μονής στο κέντρο της Κρήτης δημιούργησε τις προϋποθέσεις ώστε να διαδραματίσει έναν ουσιαστικό ρόλο για την κρητική ορθοδοξία. Για το λόγο αυτό επελέγη μετά το θάνατο του Μάξιμου Λούκαρη, μια σημαντική εκκλησιαστική προσωπικότητα της Ενετοκρατούμενης Κρήτης για την ηγουμενία της Αγκαράθου. Πρόκειται για τον μέχρι τότε ηγούμενο της Μονής Ακρωτηριανής Σητείας (σήμερα Τοπλού) Μελέτιο Παντόγαλο. Δεν γνωρίζομε πόσο καιρό έμεινε ηγούμενος της Αγκαράθου ο Μελέτιος, η θητεία του συνέπεσε, όμως, με τα χρόνια πριν από την επίθεση των Τούρκων εναντίον της Κρήτης.
Πιστεύεται σήμερα ότι η Μονή Αγκαράθου ήταν επί Ενετοκρατίας κέντρο παιδείας στο οποίο σπούδαζαν νεαροί μαθητές, ιερωμένοι ή και λαϊκοί, και αντίγραφαν τα χειρόγραφα βιβλία. Μοναχοί ή Ηγούμενοι της ανέβηκαν όλες τις βαθμίδες της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και έγιναν μέχρι και Πατριάρχες (Κύριλλος, Λούκαρις, Μελέτιος Πηγάς, Σύλβεστρος ο Κρης)”
