Πώς έχουν διαμορφωθεί οι γειτονιές του Ηρακλείου μέσα στο πέρασμα των χρόνων; Πώς έμοιαζαν και πώς λειτουργούσαν τα σχολεία της πόλης που τώρα πλέον δεν υπάρχουν; Ποιά ήταν η δράση των μαθητών κατά τη διάρκεια ταραγμένων πολιτικά περιόδων και τι συνέπειες είχαν; Ποιοί ήταν οι πρώτοι εστιάτορες του Ηρακλείου; Τι είδους εγκλήματα απασχολούσαν την τοπική κοινωνία από το 1880 μέχρι και το 2019;
Αυτά είναι μόνο μερικά ερωτήματα για τα οποία μπορείς να βρεις απαντήσεις αν επισκεφτείς το το κτίριο του Γενικού Αρχείου του Κράτους στη λεωφόρο Νικολάου Πλαστήρα στο Ηράκλειο.
Και θα αναρωτηθεί κανείς εύλογα τι είναι το Γενικό Αρχείο του Κράτους. Καταρχάς είναι η κρατική αρχειακή Υπηρεσία στην Ελλάδα η οποία συστάθηκε το 1914 με τον Ν. 380, επί πρωθυπουργίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, με την επωνυμία Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.). Με τον Ν. 1946 του 1991 καθορίστηκε το νομοθετικό πλαίσιο λειτουργίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Γ.Α.Κ.) (μέχρι και την ψήφιση του νέου Ν. 4610/2019 των Γ.Α.Κ.), σύμφωνα με τον οποίο ιδρύθηκαν αρχεία στις έδρες εκείνων των Νομών, που μέχρι τότε δεν υπήρχαν. Με τον Νόμο αυτό συστάθηκαν τα Γ.Α.Κ. στους νομούς Ηρακλείου, Ρεθύμνης και Λασιθίου. Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά προϋπήρχε, από το 1920.
Στα αρχεία που φυλάσσονται στα Γ.Α.Κ. Ηρακλείου περιέχονται μοναδικά και ανεκτίμητα τεκμήρια πολιτιστικής κληρονομιάς, πηγές της τοπικής Ιστορίας, πλήρεις σειρές αρχείων, που χρονολογούνται από την όψιμη περίοδο της Τουρκοκρατίας (1880-1898), την περίοδο της Αυτονομίας (1900-1913) και την περίοδο από την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα έως το 2019. Η έκταση των αρχείων και συλλογών των Γ.Α.Κ. Ηρακλείου, υπολογίζεται σε 2.550 γραμμικά μέτρα.
Το 2019 με τον Ν. 4610 επικαιροποιήθηκε το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Γ.Α.Κ.), σήμερα. Τα Γ.Α.Κ. συγκροτούνται από την Κεντρική Υπηρεσία, 54 Περιφερειακές Υπηρεσίες και 7 Αρχειοφυλάκεια σε όλη τη χώρα.
Τι σημαίνουν όλα αυτά πρακτικά; Ότι το εκάστοτε τμήμα του Γενικού Αρχείου του κράτους συλλέγει δημόσια έγγραφα τα οποία αποτελούν το συντριπτικό όγκο του υλικού και την κύρια αρμοδιότητα των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Από εκεί και πέρα υπάρχουν και συλλογές από ιδιώτες.
Η προϊσταμένη του τμήματος Γ.Α.Κ. Ηρακλείου Άννα Μάλλη μας ξενάγησε και μας ανέλυσε διεξοδικά τι είδους αρχεία είναι υπό την ευθύνη του τμήματος, τι περιλαμβάνουν και τι ιστορική αξία έχουν.
Πάμε να τα δούμε βήμα βήμα.
Τι περιλαμβάνει το αρχείο του Γ.Α.Κ. Ηρακλείου;
- Εκπαιδευτικά Αρχεία, 1885-2015 σχολικών μονάδων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των νομών Ηρακλείου (196) και Λασιθίου (9),
- Αρχεία Υποθηκοφυλακείων, 1880-1974, των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου,
- Συμβολαιογραφικά Αρχεία, 1879-1983, των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου
- Διοικητικά Αρχεία, 1920-2017 φορέων και υπηρεσιών του νομού Ηρακλείου
- Δικαστικά Αρχεία 1881-2019, δικαστικών υπηρεσιών, του νομού Ηρακλείου
- Αρχεία Ο.Τ.Α., 1897-2019 Δήμων και Κοινοτήτων του νομού Ηρακλείου
- Ιδιωτικά αρχεία και Συλλογές 1880-2021
Όλα αυτά συνθέτουν έναν εντυπωσιακό πλούτο πληροφορίας στον οποίο μπορούν να έχουν πρόσβαση όλοι. Πολίτες, ερευνητές, δημοσιογράφοι. Σε αυτά τα αρχεία υπάρχουν πολλές απαντήσεις για την εξέλιξη της πόλης όπως την ζούμε σήμερα. Υπάρχουν και πολλές φωτεινές και πολλές σκοτεινές ιστορίες μέσα σε αυτά τα πολύτιμα αρχεία. Μπορείς να πιάσεις το νήμα κυριολεκτικά από την αρχή σε τόσο πολλά ζητήματα.
Καταρχάς τα εκπαιδευτικά αρχεία περιλαμβάνουν πληροφορίες για σχολεία που υφίσταντο κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας όπως το Ανώτερο Χριστιανικό Παρθεναγωγείου Ηρακλείου, το Χριστιανικό Δημοτικό Σχολείο Φορτέτσας που λειτουργούσε το 1899, το Μουσουλμανικό Δημοτικό Φορτέτσας, το οποίο καταργήθηκε το σχολικό έτος 1923- 24, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, το Β΄ Χριστιανικό Παρθεναγωγείο Ηρακλείου.
Τα τεκμήρια που συγκροτούν συνήθως τα εκπαιδευτικά αρχεία είναι:
- Υπηρεσιακά έγγραφα που ταξινομούνται σε αντίστοιχους φακέλους
- Υπηρεσιακά βιβλία που προβλέπονται από τη σχετική νομοθεσία
- Μαθητολόγια-Γενικοί και Ειδικοί Έλεγχοι-Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδής, Βιβλία Πράξεων του
- Συλλόγου Καθηγητών, Βιβλία Πράξεων Δ/ντού και Εκθέσεων Υπηρεσιακής Ικανότητας Προσωπικού,
- Βιβλία Πράξεων των Σχολικών Εφορειών, Βιβλία Νοσηρότητας Μαθητών, Βιβλία Εμβολιασμών, Βιβλία
- Κινητής και Ακινήτου Περιουσίας, Μητρώα Μαθητών, Ατομικοί Φάκελοι Καθηγητών, Φάκελοι Τίτλων Μαθητών, Φάκελοι Διοίκησης και Λειτουργίας, φάκελοι Διδακτηριακών θεμάτων, Προϋπολογισμοί και Απολογισμοί Σχολικής Εφορείας, φάκελοι και βιβλία μαθητικών συσσιτίων, φάκελοι εγκυκλίων, φάκελοι επιθεωρήσεων, εισερχόμενη και εξερχόμενη αλληλογραφία
Στα αρχεία των σχολείων υπάρχουν τεκμήρια, ταραγμένων περιόδων της ιστορίας του τόπου, όπως ο πόλεμος του 1940, η μεταπολεμική εποχή, η δικτατορία του 1967.
Ιδού μερικά παραδείγματα
Οι καθηγητές του Α΄ Γυμνασίου Θηλέων αποφασίζουν στην πράξη αρ.13/7-12-40 να καταθέσουν όλοι το λιγότερο 100 δραχμές για να πλέξουν οι καθηγήτριες “τη φανέλα του στρατιώτη”, ενώ στην επόμενη συνεδρίαση, πράξη αρ.14/19-12-40, συμφωνούν να προσφέρουν το 1/30 του μισθού τους στον Πανελλήνιο έρανο της Κοινωνικής Πρόνοιας, για την ανακούφιση των οικογενειών των στρατιωτών.
Στα αρχεία των σχολείων βρίσκουμε ακόμα αποσπάσματα λόγων του Παπαδόπουλου, σχετικά με την επέτειο της 21ης Απριλίου 1967. Επίσης, έντυπες δηλώσεις κοινωνικών φρονημάτων καθηγητών και έντυπες βεβαιώσεις από το γραφείο της Ασφάλειας Ηρακλείου των ετών 1967-68, που απευθύνονται στο A΄ Γυμνάσιο Αρρένων και βεβαιώνουν τα “υγιή κοινωνικά φρονήματα” άλλων, μη εκπαιδευτικών, που εργάζονται στο σχολείο.
H Γενική Επιθεώρηση Μέσης Εκπαίδευσης με έγγραφό της, που απευθύνεται στους Διευθυντές όλων των Γυμνασίων, ζητά εμπιστευτική έκθεση στο τέλος κάθε μήνα, για τυχόν “κομμουνιστική” κίνηση μέσα στο σχολείο. Στο ίδιο έγγραφο τονίζεται ο κίνδυνος από την “κομμουνιστική προπαγάνδα” και τον προσηλυτισμό των μαθητών από τη Νεολαία Λαμπράκη και επισημαίνεται ότι καθηγητές που συμπαθούν ή ανέχονται την “κομμουνιστική προπαγάνδα” δεν έχουν θέση στην εκπαίδευση.
Μια σειρά σωζόμενων αναφορών του A΄ Λυκείου Αρρένων από το μήνα Νοέμβριο του 1966 έως και τον Ιούνιο του 1967, διαβεβαιώνουν ότι δεν παρατηρήθηκε ουδεμία κομμουνιστική δραστηριότητα.
Δύο χρόνια μετά, η Γενική Επιθεώρηση κοινοποιεί διαταγή του Υπουργείου Παιδείας, η οποία ζητά από τους διευθυντές των Γυμνασίων να πραγματοποιηθεί έρευνα στις σχολικές βιβλιοθήκες, προκειμένου να διαπιστωθεί αν υπάρχουν βιβλία “κομμουνιστικού ή φθοροποιού περιεχομένου”, με την εντολή να απομακρυνθούν ή να καταστραφούν αμέσως. Σχετική μ’ αυτό το θέμα είναι και η προκήρυξη του Αρχηγείου Στρατού με θέμα: απαγόρευση βιβλίων “επικινδύνων για το ήθος της νεότητος”, στην οποία αναφέρονται οι τίτλοι των απαγορευμένων βιβλίων και οι συγγραφείς τους.
Το 1967 η Γενική Επιθεώρηση B/θμιας Εκπαίδευσης με έγγραφό της προς το Γυμνασιάρχη του Α΄ Γυμνασίου Αρρένων, ζητά να γίνει έλεγχος για να εξακριβωθεί αν υπάρχουν μαθητές με “αντιεθνικές ιδέες”, με την εντολή αν βρεθούν, να απομακρυνθούν αμέσως από το σχολείο για να μη “μολύνουν” άλλους μαθητές.
Αρχεία Υποθηκοφυλακείων
Στο βαθμό που στα αρχεία των Υποθηκοφυλακείων μεταγράφονται συμβόλαια, ο πλούτος των πληροφοριών που μπορούν να αντληθούν δεν αφορά μόνο σε οικονομικά και περιουσιακά στοιχεία, αλλά και στοιχεία για τη ζωή και τη δραστηριότητα των ανθρώπων, στα τέλη της οθωμανικής κυριαρχίας, αναφέρει η κα Μάλλη.
Το φυσικό τοπίο σε περιπτώσεις μεγάλης έκτασης γης και αυτά που αυτό περιβάλλει, το είδος καλλιεργειών γης και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τα είδη επαγγελμάτων, αξία ακινήτων μέσω της υποθήκευσής τους, τοπωνύμια. Πολύ σημαντικό κομμάτι αυτών των αρχείων είναι τα Βιβλία Μεταφρασθέντων Τουρκικών Εγγράφων.
Δικαστικά Αρχεία
Στο αρχειοστάσιο των Γ.Α.Κ. Ηρακλείου ενοικούν πλέον μεγάλες δικαστικές αρχειακές σειρές, τόσο αυτές του Πρωτοδικείου Ηρακλείου και των τμημάτων του, όσο και αυτές των Ειρηνοδικείων της περιφέρειας. Οι δύο κυρίαρχες κατηγορίες αρχειακών σειρών είναι οι οι επί των πολιτικών υποθέσεων και οι επί των ποινικών υποθέσεων.
Οι πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από τα δικαστικά αρχεία σύμφωνα με την κα Μάλλη είναι:
α) οι νομικές πρακτικές και η απόδοση της δικαιοσύνης σε όλες τις εκδικαζόμενες
διαφορές σε τοπικό επίπεδο
β) η διαστρωμάτωση της τοπικής κοινωνίας και τις αλλαγές των αξιών αυτής διαχρονικά,
γ) η εμπορική, επιχειρηματική και ναυτιλιακή δραστηριότητα μαζί με τους κανόνες που τις διέπουν,
δ) η επαγγελματική κατοχύρωση συντεχνιών και επαγγελματικών κατηγοριών
(σωματεία)
ε) η πολιτισμική έκφραση της κοινωνίας μέσω ιδρύσεων συλλόγων και σωματείων
στ) την αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών και καταστάσεων (π.χ. Ειδικό Δικαστήριο
Αισχροκέρδειας 1923-24, Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων 1945-1947),
ζ) οι εργατικές διεκδικήσεις,
η) το πολιτικό σκηνικό,
θ) η καθημερινή ζωή και τις εκφάνσεις της, πολλές φορές «πικάντικες», κυρίως μέσα
από τα Ποινικά Πρακτικά, όπως λόγου χάρη το υβρεολόγιο)
Ένα παράδειγμα από τα ποινικά πρακτικά από το Ειρηνοδικείο των Βώρων Ηρακλείου από το 1902:
Αντικείμενο κατηγορίας: Άδικος επίθεσις μετά βιαιοπραγιών (1η σελίδα)
Η σύζυγος μαρτυρεί (2η σελίδα) ότι, μετά από μία παρατήρηση που του έκανε άρχισε να τη βρίζει και να τη φοβερίζει ότι θα τη σφάξει, έπειτα έπιασε ένα σκαμνί κι ένα δρεπάνι και την τραυμάτισε σε διάφορα μέρη του σώματός της. Μαρτυρεί επίσης, ότι κι άλλες φορές την έχει δείρει. Ακολουθούν στις υπόλοιπες σελίδες και άλλες μαρτυρίες, που στηρίζουν την κατηγορία. Η ποινή του κατηγορουμένου (4η σελίδα): φυλάκιση τριών μηνών….
Σημαντική αξία έχει και το αρχείο του Εμπορικού Επιμελητηρίου, καθώς παρέχονται στοιχεία για τις εμπορικές σχέσεις των τοπικών επιχειρήσεων με το κέντρο, αλλά και με το εξωτερικό, αφού στο αρχείο περιλαμβάνονται άδειες και τιμολόγια εισαγωγής και εξαγωγής προϊόντων.
Το αρχειακό υλικό του Επιμελητηρίου περιέχει επίσης, στοιχεία για τα Σωματεία, τις Ενώσεις, τις Συντεχνίες, τους Συλλόγους- που σχετίζονται μαζί του, αλλά και για την μεταξύ τους σχέση και αντιπαλότητα στη διαδικασία προώθησης των συμφερόντων τους.
Στο Γ.Α.Κ. Ηρακλείου, υπάρχει επίσης το Αρχείο του Λιμενικού Ταμείου Ηρακλείου, όπως και το Αρχείο Διεύθυνσης Βιομηχανίας Νομαρχίας Ηρακλείου. Όπως επισημαίνει η κα Μάλλη, το συγκεκριμένο υλικό (ιδιαίτερα αυτό που αφορά τα σταφιδεργοστάσια και τα πυρηνελαιουργεία – σαπωνοποιεία) έχει ενδιαφέρον ευρύτερα για τον μελετητή της οικονομίας της σταφίδας και του ελαίου σε εθνικό επίπεδο.
Πέρα από τα αρχεία από τις κρατικές υπηρεσίες, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω υπάρχουν και προσωπικά αρχεία. Αυτό το οποίο διαθέτει τον μεγαλύτερο όγκο πληροφορίας και υλικού είναι του Δημήτρη Κιτσίκη, το οποίο περιλαμβάνει εκτός από προσωπικές χειρόγραφες σημειώσεις και σημαντικό οπτικοακουστικό υλικό από διάφορες ιστορικές περιόδους.
Ακόμα και οι (πολλές) λέξεις αυτού του κειμένου δεν φτάνουν να περιγράψουν το εύρος της πληροφορίας που περιέχουν οι φάκελοι που φιλοξενεί το κτίριο του Γ.Α.Κ. Ηρακλείου.
Έχει μια αυταξία να μελετάμε την ιστορία, να αντλούμε διδάγματα από αυτήν κι όμως πάνω στο τρέξιμο το ξεχνάμε. Και την πατάμε (ως ανθρωπότητα). Ξανά και ξανά. Ίσως έχει τη σημασία του να παγώνουμε καμία φορά τον χρόνο, για να ρίχνουμε ένα βλέμμα πίσω.
Και ευτυχώς υπάρχουν άνθρωποι που φροντίζουν -αθόρυβα- το υλικό αυτό να διατηρείται και να διαφυλάσσεται, ώστε να είναι εκεί όταν κάποιος διαλέξει να το αναζητήσει.