Ένα μεγάλο εγχείρημα που αφορά στην ανάδειξη της επιστολογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη με την ψηφιοποίηση, μεταγραφή, μετάφραση και πλήρη τεκμηρίωση 1.000 επιστολών, με αποστολέα τον μεγάλο Κρητικό, έφερε εις πέρας το Μουσείο Καζαντζάκη.
Ένα πολύτιμο εργαλείο τόσο για το ευρύ κοινό, που μπορεί να γνωρίσει τον συγγραφέα μέσα από τη ζωντανή φωνή των γραμμάτων του, όσο και για τους ερευνητές, που αποκτούν πρόσβαση σε τεκμηριωμένο πρωτογενές υλικό, με δυνατότητες αναζήτησης και μελέτης, είναι πλέον διαθέσιμο ελεύθερα στο διαδίκτυο
«Ψυχή» του εγχειρήματος είναι η κυρία Παρασκευή Βασιλειάδη, υπ. δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α. και επιμελήτρια συλλογών – αν. διευθύντρια Μουσείου Καζαντζάκη, η οποία μετά την μοναδική εμπειρία να βρει τον «Ανήφορο», το χαμένο έργο του συγγραφέα, ανέλαβε να φέρει εις πέρας αυτό το τιτάνιο έργο.
«Μέσα στο πολυσχιδές έργο του -τονίζει μιλώντας στην εφημερίδα «Πατρίς»- το Μουσείο δεν ξεχνά και τον επιστημονικό του ρόλο: να μελετά, να αναδεικνύει και να διαθέτει τεκμηριωμένα τις πηγές που φωτίζουν τον βίο και το έργο του Καζαντζάκη. Με αυτό το έργο, συνδυάζει την πολιτιστική εξωστρέφεια με τη σοβαρή επιστημονική έρευνα, ενισχύοντας τη θέση του ως ζωντανού κέντρου καζαντζακικών σπουδών.
Για να γίνει όμως πραγματικότητα η ανάδειξη της επιστολογραφίας του συγγραφέα, απαιτήθηκε η προσπάθεια πολλών ανθρώπων που oραματίστηκαν τη διάθεση του αρχειακού πλούτου στο διαδίκτυο.
«Πραγματοποιήθηκε -υπογραμμίζει η κυρία Βασιλειάδη- με τη συμμετοχή μιας μεγάλης ερευνητικής ομάδας μέσα σε εννέα μήνες, χρόνο ρεκόρ για τέτοιο έργο. Η υλοποίησή του μέσα σε τόσο λίγο διάστημα ήταν κι ένα προσωπικό μου στοίχημα και οφείλω ευχαριστίες στον σημερινό πρόεδρο του Μουσείου, κ. Ανδρέα Μεταξά και τη διευθύντρια, κυρία Μαριλένα Μηλαθιανάκη, που με εμπιστεύτηκαν στη διαχείρισή του αλλά και όλους τους συνεργάτες του έργου για την πολύτιμη συμβολή τους».
Το υλικό αυτό άρχισε να συγκεντρώνεται πολύ πριν από την ίδρυση του Μουσείου, από τον Γιώργο Ανεμογιάννη, τον σπουδαίο σκηνογράφο και ενδυματολόγο, ιδρυτή του Μουσείου, ενώ έγινε εφικτό χάρη στην δωρεά πολλών ανθρώπων.
Σημαντικά είναι επίσης τα νέα δεδομένα που προέκυψαν και αφορούν παραγνωρισμένες ή υποφωτισμένες πτυχές της ζωής και του έργου του και πολλά ακόμα μπορούν να προκύψουν μέσα από τη σε βάθος μελέτη του υλικού: «Στοιχεία -λέει η κυρία Βασιλειάδη- για το πατρικό του σπίτι στο Ηράκλειο και την επιθυμία του να δημιουργηθεί Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, για το γνωστό – άγνωστο μυθιστόρημά του, τον “Ανήφορο”, την πίκρα που ένιωθε για την πολεμική που δέχτηκε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, κινήσεις και επαφές του στην προσπάθεια διεκδίκησης του Νόμπελ, την αγάπη για το νησί του – την Κρήτη, αλλά και δεκάδες μικρές λεπτομέρειες που φωτίζουν το δίκτυο των επαφών του σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και την ανθρώπινη πλευρά και τον προσωπικό του μόχθο ως το τέλος της ζωής του».
«Ένα πολύτιμο εργαλείο τόσο για το ευρύ κοινό, όσο και για τους ερευνητές»
– Ένα μεγάλο ψηφιακό ερευνητικό έργο μόλις τελείωσε στο Μουσείο Καζαντζάκη. Τι προσφέρει αυτή τη φορά -το Μουσείο- σε κοινό αλλά και ερευνητές;
Το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, ολοκλήρωσε ένα μεγάλο εγχείρημα που αφορά στην ανάδειξη της επιστολογραφίας του συγγραφέα. Το έργο αφορά στην ψηφιοποίηση, μεταγραφή, μετάφραση και πλήρη τεκμηρίωση 1.000 επιστολών, με αποστολέα τον Νίκο Καζαντζάκη, που είναι πλέον διαθέσιμες ελεύθερα στο διαδίκτυο https://letters.kazantzaki.gr/, αλλά και από την κεντρική ιστοσελίδα του Μουσείου στο https://www.kazantzaki.gr/.
Ένα πολύτιμο εργαλείο τόσο για το ευρύ κοινό, που μπορεί να γνωρίσει τον συγγραφέα μέσα από τη ζωντανή φωνή των γραμμάτων του, όσο και για τους ερευνητές, που αποκτούν πρόσβαση σε τεκμηριωμένο πρωτογενές υλικό με δυνατότητες αναζήτησης και μελέτης.
Μέσα στο πολυσχιδές έργο του, το Μουσείο δεν ξεχνά και τον επιστημονικό του ρόλο: να μελετά, να αναδεικνύει και να διαθέτει τεκμηριωμένα τις πηγές που φωτίζουν τον βίο και το έργο του Καζαντζάκη. Με αυτό το έργο, συνδυάζει την πολιτιστική εξωστρέφεια με τη σοβαρή επιστημονική έρευνα, ενισχύοντας τη θέση του ως ζωντανού κέντρου καζαντζακικών σπουδών.
– Πόσος χρόνος χρειάστηκε για να συγκεντρωθεί και να τεκμηριωθεί το υλικό;
Το υλικό αυτό άρχισε να συγκεντρώνεται πολύ πριν από την ίδρυση του Μουσείου από τον Γιώργο Ανεμογιάννη, τον σπουδαίο σκηνογράφο και ενδυματολόγο, ιδρυτή του Μουσείου Καζαντζάκη και έναν από τους σπουδαιότερους «διασώστες» του καζαντζακικού αρχείου.
Μάλιστα οι επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη στον πατέρα του, Αντώνη Ανεμογιάννη, παιδικό φίλο του συγγραφέα, αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα συγκρότησης αυτού του πλούσιου αρχείου, που έμελλε να διαμορφωθεί τα επόμενα χρόνια· ο Γιώργος Ανεμογιάννης σημείωνε χαρακτηριστικά πώς ανακάλυψε στα κατάλοιπα του πατέρα του ένα «ξύλινο κουτί με την ένδειξη Ν.Κ.-Μ.Κ., επιστολές του Καζαντζάκη, μαθητικά τετράδια, λευκώματα και προσωπικά είδη».
Την προσπάθεια του Ανεμογιάννη στήριξε η Ελένη Καζαντζάκη, αλλά και με τις δωρεές τους πολλοί ιδιώτες. Έτσι συγκροτήθηκε μια από τις πιο πλούσιες Συλλογές του Μουσείου, το Επιστολικό Αρχείο, που αριθμεί πάνω από 6.000 επιστολές.
Το σχέδιο για την ανάδειξη του υλικού αυτού ξεκίνησε εδώ και πολλά χρόνια, με τη σημαντική συμβολή της πρώην διευθύντριας του Μουσείου, της Βαρβάρας Τσάκα και του πρώην προέδρου του Δ.Σ., καθηγητή Μιχάλη Ταρουδάκη· και οι δύο oραματίστηκαν τη διάθεση του αρχειακού πλούτου στο διαδίκτυο.
Τα τελευταία χρόνια, πολλές νέες προσκτήσεις εμπλούτισαν το επιστολικό αρχείο μέσω σημαντικών δωρεών των: Γιώργος Στασινάκης, Φάνης Κακριδής, η Yvette Renoux, Νίκη Σταύρου κ.ά., υλικό που έπρεπε άμεσα να ψηφιοποιηθεί.
Τελικά, καταφέραμε να προσαρμόσουμε και να εντάξουμε το αρχικό σχέδιο στο πλαίσιο του τοπικού προγράμματος Leader Αναπτυξιακής Ηρακλείου, με την υποστήριξη του δημάρχου Αρχανών Αστερουσίων, κ. Μανώλη Κοκοσάλη, το οποίο πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή μιας μεγάλης ερευνητικής ομάδας μέσα σε εννέα μήνες, χρόνο ρεκόρ για τέτοιο έργο.
Η υλοποίησή του μέσα σε τόσο λίγο διάστημα ήταν κι ένα προσωπικό μου στοίχημα και οφείλω ευχαριστίες στον σημερινό πρόεδρο του Μουσείου, κ. Ανδρέα Μεταξά και τη διευθύντρια, κυρία Μαριλένα Μηλαθιανάκη, που με εμπιστεύτηκαν στη διαχείρισή του αλλά και όλους τους συνεργάτες του έργου για την πολύτιμη συμβολή τους.
Από πού προέρχονται οι επιστολές;
Από την ίδρυση του Μουσείου έως σήμερα, πολλοί είδαν στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη τον φυσικό χώρο για τη φύλαξη, έκθεση και προβολή του υλικού που κατείχαν.
Η Άννα Σικελιανού, με τη δωρεά των επιστολών του Νίκου Καζαντζάκη προς τον Άγγελο Σικελιανό, η Μαρίκα Παπαϊωάννου, με τη δωρεά των επιστολών του Νίκου Καζαντζάκη προς το σύζυγό της Αιμίλιο Χουρμούζιο, η Ruth Gorney-Dunkelblum, με τη δωρεά των επιστολών του Νίκου Καζαντζάκη προς τη μητέρα της Leha Levin-Dunkelblum, είναι μερικοί από τους ιδιώτες που έχουν καταθέσει τεκμήρια του βίου και της δημιουργίας του συγγραφέα στο «πνευματικό του σπίτι».
«Τα σημαντικά νέα δεδομένα που προέκυψαν και αφορούν παραγνωρισμένες ή υποφωτισμένες πτυχές της ζωής και του έργου του»
– Τι σημαίνει για εσάς προσωπικά, η «ψηφιακή έκδοση» των επιστολών;
Η ψηφιακή έκδοση των επιστολών είναι μια πράξη βαθιάς αποκατάστασης, διάδοσης και εξωστρέφειας. Τα γράμματα του Καζαντζάκη αποκτούν φωνή και ζωή μέσα από ένα έργο που υλοποιήθηκε από μία σπουδαία ομάδα συνεργατών με επιστημονικά κριτήρια, επαγγελματισμό και αγάπη, φτάνοντας σε κάθε αναγνώστη και ερευνητή μέσω του διαδικτύου.
Νιώθω πως με αυτή την έκδοση, γεφυρώνεται η επιστήμη με το κοινό του Μουσείου και το καζαντζακικό πνεύμα προσφέρεται ως κοινό αγαθό. Και αυτό είναι ίσως το πιο ουσιαστικό κέρδος: ότι η γνώση γίνεται προσβάσιμη, ανοιχτή, ζωντανή.
– Τι σας αποκάλυψαν περαιτέρω οι επιστολές αυτές για την προσωπικότητα και τη σκέψη του Καζαντζάκη;
Συνολικά, η έρευνα δείχνει ότι ο προσωπικός λόγος του Νίκου Καζαντζάκη -όπως εκδηλώνεται στις επιστολές, στα σημειωματάρια, και τα ημερολόγιά του- δεν αποτελεί δευτερεύον υλικό, αλλά θεμελιώδες τμήμα της πορείας της έμπνευσής του και της καλλιτεχνικής του διαμόρφωσης.
Μέσα από αυτά τα κείμενα διακρίνεται η εσωτερική πάλη του συγγραφέα, η διαρκής αναμέτρηση με φιλοσοφικά ρεύματα και λογοτεχνικές επιρροές, αλλά και η γέφυρα ανάμεσα στο ιδιωτικό βίωμα και τη δημόσια, λογοτεχνική του έκφραση. Πολλά αποκαλύπτονται για τον άνθρωπο Καζαντζάκη, όπως ευγένεια, η καλοσύνη, η τρυφερότητα, η μεγαλοσύνη του.
Η μελέτη αυτού του υλικού αναδεικνύεται σε ζωντανό πεδίο έρευνας και ερμηνείας και μπορεί να συμβάλει στην κατανόηση της συγγραφικής ιδιοπροσωπίας του Καζαντζάκη. Ιδιαίτερα στις επιστολές έχουμε τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε περισσότερο τον άνθρωπο Καζαντζάκη και να παρακολουθήσουμε τη διαμόρφωση της σκέψης του, σε πραγματικό χρόνο. Αναδεικνύουν τη μεγαλειώδη προσωπικότητα και λειτουργούν σαν ένας καθρέφτης του εργαστηρίου του πνεύματός του, όπου ο στοχαστής συναντά τον άνθρωπο.
«Έχουμε τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε περισσότερο τον άνθρωπο Καζαντζάκη και να παρακολουθήσουμε τη διαμόρφωση της σκέψης του σε πραγματικό χρόνο»
– Ποια είναι τα πιο εντυπωσιακά ή άγνωστα στοιχεία που προέκυψαν μέσα από τη μελέτη των επιστολών;
Σημαντικά νέα δεδομένα προέκυψαν και αφορούν παραγνωρισμένες ή υποφωτισμένες πτυχές της ζωής και του έργου του και πολλά ακόμα μπορούν να προκύψουν μέσα από τη σε βάθος μελέτη του υλικού: στοιχεία για το πατρικό του σπίτι στο Ηράκλειο και την επιθυμία του να δημιουργηθεί Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, για τον γνωστό-άγνωστο μυθιστόρημά του, τον Ανήφορο, την πίκρα που ένιωθε για την πολεμική που δέχτηκε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, κινήσεις και επαφές του στην προσπάθεια διεκδίκησης του Νόμπελ, την αγάπη για το νησί του – την Κρήτη, αλλά και δεκάδες μικρές λεπτομέρειες που φωτίζουν το δίκτυο των επαφών του σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και την ανθρώπινη πλευρά και τον προσωπικό του μόχθο ως το τέλος της ζωής του.
Σε ποιους έγραφε πιο συχνά
«Οι επιστολές μπορούν να ανανεώσουν τον τρόπο που προσεγγίζουμε και ερμηνεύουμε το έργο του»
– Θεωρείτε ότι οι επιστολές αυτές, μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που διαβάζουμε και ερμηνεύουμε το έργο του;
Αναμφίβολα, οι επιστολές μπορούν να ανανεώσουν τον τρόπο που προσεγγίζουμε και ερμηνεύουμε το έργο του Καζαντζάκη. Μας επιτρέπουν να δούμε τη διαδρομή των ιδεών του, να κατανοήσουμε τις πηγές τής έμπνευσής του, τις πνευματικές του αγωνίες και τις σχέσεις του με τους ανθρώπους και την εποχή του.
Μέσα από την αλληλογραφία, αναδύεται ένας διάλογος ανάμεσα στη ζωή και τη γραφή, που μας βοηθά να διαβάσουμε τα έργα του όχι ως αυτόνομα δημιουργήματα, αλλά ως ζωντανά ίχνη μιας συνεχούς πνευματικής πορείας. Οι επιστολές δεν αλλάζουν απλώς την ανάγνωση· τη βαθαίνουν.
Η αξία της επιστολογραφίας του Καζαντζάκη έχει επισημανθεί εδώ και χρόνια από σπουδαίους μελετητές του. Γνωρίζαμε και τώρα το επιβεβαιώνουμε, μελετώντας τα γράμματά του, πώς αυτά αποτελούν μία ανεκτίμητη πηγή βιογραφικών και εργογραφικών πληροφοριών αλλά και σπουδαίο μέσο να γνωρίσουμε τον άνθρωπο Καζαντζάκη. Το βέβαιο είναι ότι υπάρχει ακόμη πολλή αλήθεια να ανακαλύψουμε, αρκεί να την αναζητήσουμε με σεβασμό και ανοιχτό πνεύμα.
– Σε ποιους παραλήπτες έγραφε πιο συχνά και τι είδους σχέση διατηρούσε μαζί τους;
Περισσότερες από τις μισές επιστολές που περιλαμβάνει το έργο απευθύνονται στη δεύτερη σύζυγό του, την Ελένη Καζαντζάκη, ένα σημαντικό αρχειακό υλικό που δώρισε η Νίκη Σταύρου στο Μουσείο, το 2015.
Μάλιστα για την ανάδειξη της σχέσης του μαζί της, πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο το καλοκαίρι το αφηγηματικό κονσέρτο «Γράμματα στην Ελένη». Σπουδαία αντίστοιχα είναι η αλληλογραφία του που ήδη έχει εκδοθεί, με την πρώτη του σύζυγο, τη Γαλάτεια, αλλά και τον επιστήθιο φίλο και συνεργάτη του, Παντελή Πρεβελάκη. Ο Καζαντζάκης αλληλογραφούσε με δεκάδες πρόσωπα είτε του στενού του κύκλου, συνεργάτες αλλά και ανθρώπους του πνευματικού κόσμου.
Μία σημαντική συνεισφορά του έργου είναι ότι παρουσιάζονται για πρώτη φορά οι επιστολές του προς τις γυναίκες του «Πύρινου κύκλου», όπως αποκαλεί έναν κύκλο Πολωνοεβραίων επαναστατημένων γυναικών, που γνώρισε στο Βερολίνο τη δεκαετία του 1920, μεταξύ των οποίων η Ραχήλ Λιπστάιν που του ενέπνευσε τον χαρακτήρα της Νοεμή στον «Ανήφορο» και η Λία Λέβιν.
Ωστόσο ο κατάλογος των παραληπτών είναι τεράστιος. Ενδεικτικά: Ιωάννης Αγγελάκης, Άγγελος Σικελιανός, Αντώνης Ανεμογιάννης, Τέα Ανεμογιάννη, Ιωάννης Κακριδής, Έλλη Λαμπρίδη, Γιάννης Μαγκλής, Αλέξης Μινωτής, Εμμανουήλ Παπαστεφάνου, Γιάννης Σταυριδάκης, Χαρίλαος Στεφανίδης, Αγνή Ρουσοπούλου, Kimon Friar, Borje Knös κ.ά.
«Το Μουσείο, υιοθετώντας πολιτικές ανοιχτών αρχείων, μπορεί να εδραιωθεί ως κεντρικός ψηφιακός κόμβος για τις καζαντζακικές σπουδές»
– Τι είδους αναζητήσεις μπορεί να κάνει ένας ερευνητής ή επισκέπτης στην πλατφόρμα;
Η ψηφιακή συλλογή «Επιστολογραφία Νίκου Καζαντζάκη», προσφέρει στους ερευνητές ή απλούς επισκέπτες δυνατότητες αναζήτησης και έρευνας που καλύπτουν ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων.
Συγκεκριμένα, μπορεί κανείς να αναζητήσει επιστολές επιλέγοντας κριτήρια όπως το όνομα παραλήπτη, ο τόπος αποστολέα και παραλήπτη, τα αναφερόμενα πρόσωπα. Ένα από τα δυνατά εργαλεία του letters.kazantzaki.gr είναι η αναζήτηση με ελεύθερο κείμενο, η οποία επιτρέπει στον χρήστη να εντοπίσει λέξεις, φράσεις ή θέματα μέσα στο σώμα των επιστολών, τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά.
– Έχει ολοκληρωθεί η ψηφιοποίηση των επιστολών ή θα προστεθούν κι άλλες στο μέλλον;
Η ψηφιοποίηση που παρουσιάζεται σήμερα αποτελεί μια ολοκληρωμένη φάση του έργου, όμως δεν σηματοδοτεί το τέλος του. Αντίθετα, το μεγάλο στοίχημα είναι η βάση να παραμείνει ζωντανή και να εμπλουτίζεται συνεχώς – τόσο με νέες επιστολές του ίδιου του Καζαντζάκη, όσο και με τις επιστολές των συνομιλητών του, ώστε να αποκαθίσταται ο διάλογος στο σύνολό του.
Ο στόχος είναι να διαμορφωθεί μια δυναμική, ανοιχτή πλατφόρμα που θα επιτρέπει την επιστημονική έρευνα, αλλά και την ουσιαστική γνωριμία του κοινού με τον άνθρωπο και τον στοχαστή Καζαντζάκη. Παράλληλα, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να επιδιωχθεί η διασύνδεση τέτοιων αρχείων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, ώστε να ενισχυθεί η συνεργασία μεταξύ φορέων, να αναδειχθούν νέες προοπτικές έρευνας και να αναπτυχθεί ένα ευρύτερο δίκτυο πολιτιστικής και επιστημονικής ανταλλαγής.
Αποτελεί έμπρακτη απόδειξη ότι το Μουσείο Καζαντζάκη, υιοθετώντας πολιτικές ανοιχτών αρχείων, μπορεί να εδραιωθεί όχι μόνο ως ο κατεξοχήν πνευματικός χώρος προώθησης της ζωής και του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, αλλά και ως κεντρικός ψηφιακός κόμβος για τις καζαντζακικές σπουδές, προσφέροντας πολύτιμους πόρους σε ερευνητές και λάτρεις του έργου του συγγραφέα και να ανταποκριθεί στο αίτημα ενότητας σε κοινό ψηφιακό τόπο του πολιτιστικού κεφαλαίου και της τεράστιας λογοτεχνικής κληρονομιάς του Νίκου Καζαντζάκη.
«Η φράση του που μ’ έκανε να νιώσω πως ο ίδιος μάς κλείνει το μάτι για να συνεχίσουμε»
– Ποια φράση ή επιστολή σάς συγκίνησε περισσότερο κατά τη διάρκεια του έργου;
Όταν έχουν περάσει μπροστά από τα μάτια σου χιλιάδες χειρόγραφες σελίδες μιας τόσο σπουδαίας προσωπικότητας, είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις μια μικρή φράση.
Ωστόσο, μέσα στο φόρτο εργασίας και την αγωνία επιτυχούς ολοκλήρωσης του έργου, συγκινήθηκα πραγματικά, όταν διάβασα σε επιστολή του προς τη γυναίκα του, την Ελένη Καζαντζάκη, τη φράση «Όμως, ό,τι κι αν γίνει, εμάς το σύνθημά μας είναι πάντα: “High thinking – hard work – adventurous excitement!”. Το μοιράστηκα αμέσως με την ομάδα μας στο Μουσείο, γιατί ένιωσα πραγματικά πως ο ίδιος μάς κλείνει το μάτι να συνεχίσουμε όλοι μαζί την κοινή προσπάθεια, για τη διάδοση του λόγου του.