«Ηθελε μια Εκκλησία που θα είναι ένα σπίτι για όλους, για όλους, για όλους». Τα λόγια του καρδινάλιου Τζιοβάνι Μπατίστα Ρε, κατά τη διάρκεια της κηδείας του Πάπα Φραγκίσκου, έθεσαν τις προδιαγραφές και επέβαλαν το τέμπο για το μέλλον. Ο διάδοχος του Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, όποιος κι αν είναι αυτός, δεν θα μπορεί να λοξοδρομήσει από τη δική του βαθιά πεποίθηση για την Καθολική Εκκλησία ως σπιτιού ανοιχτού σε όσους χτυπούν την πόρτα. Μόνο που η εκλογή του νέου επικεφαλής της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και ανώτατου άρχοντα του κράτους-πόλεως του Βατικανού γίνεται επί αιώνες πίσω από κλειστές πόρτες.
Το πολυπληθέστερο Κονκλάβιο στην Ιστορία, που ξεκινά σήμερα 7 Μαΐου στις 17:30 ώρα Ελλάδας, παραμένει ένα από τα πιο αβέβαια της σύγχρονης εποχής. Τρεις ώρες μετά την έναρξη του Κονκλάβιου αναμένεται η πρώτη ψηφοφορία. Εως ότου, σύμφωνα με το τελετουργικό, βγει λευκός καπνός από την καπνοδόχο της Καπέλα Σιστίνα, επικρατεί αγωνία και καρτερικότητα. Ουδείς γνωρίζει ποιος εκ των καρδιναλίων είναι φαβορί ως υποψήφιος επόμενος Ποντίφικας, ούτε πόσο θα διαρκέσει η σύγκληση του Κολεγίου των Καρδιναλίων.
Αυτή η αναμονή με τη συνακόλουθη απόλυτη μυστικότητα που την περιβάλλει δημιουργεί μια καθηλωτική πλοκή με πινελιές σασπένς που συναρπάζει τους προσμένοντες πιστούς. Ειδικότερα σε εκείνους που εστιάζουν στο μυστήριο εξαιτίας της αβεβαιότητας και της αμφιβολίας. Κάποια στιγμή, βέβαια, αργά ή γρήγορα, ο κοσμήτορας του Κολεγίου θα βγει στον εξώστη του Βατικανού και θα ανακοινώσει ανακουφιστικά στα λατινικά: «Annuntio vobis gaudium magnum. Habemus Papam». Δηλαδή, «σας ανακοινώνω με μεγάλη χαρά ότι εξελέγη Πάπας».
Ανατροπές
Μέχρι τότε, όμως, η συγκεκριμένη διαδικασία των παρόντων εκλεκτόρων κεντρίζει το ενδιαφέρον και διεγείρει τη φαντασία των αμέτρητων απλών πιστών. Εξάλλου, η διά μέσου των αιώνων εκλογή ενός πάπα συνοδεύεται από πλούσιο γραπτό υλικό, το οποίο περιγράφει ότι σε μία από τις κορυφαίες στιγμές στην ακλόνητη λειτουργία της Εκκλησίας δεν λείπουν συνωμοσίες, συμφωνίες, συμμαχίες, ανταγωνισμοί και ισορροπίες που ανατρέπονται από τη μια στιγμή στην άλλη. Λογικό.
Οπως στην εγκόσμια έτσι και στην πνευματική εξουσία, είναι πολύ δύσκολο να αποφευχθούν φατρίες, δολοπλοκίες, αντιπαλότητες, συνδιαλλαγές, συναινέσεις και αποκλίσεις προκειμένου να καταστεί ικανή η διεύθυνση από ένα μόνο πρόσωπο ενός δομικά τεράστιου ιδρύματος.
Πόσο μάλλον να απαλλαγεί από τις πάσης φύσεως συκοφαντικές διαρροές στα ΜΜΕ εντός του μεγαλοπρεπώς αχανούς οικοδομήματος της παγκόσμιας Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Αναπόφευκτα, στις επερχόμενες ψηφοφορίες -με ρυθμό τεσσάρων την ημέρα, δύο το πρωί και δύο το απόγευμα- πρόκειται να κριθεί περισσότερο η μακροπρόθεσμη αξιοπιστία της νέας παπικής ηγεσίας παρά οι διαφορές και οι διαμεσολαβήσεις ανάμεσα σε συντηρητικούς και μεταρρυθμιστές, εγωκεντρικούς και ακτιβιστές, νεωτερικούς και παραδοσιακά αδιάλλακτους καρδιναλίους.
Ολες οι διαδικασίες θα εκτυλιχθούν πίσω από τον ζηλότυπα φυλαγμένο «εσωτερικό» χώρο, πίσω από τις κλειδαμπαρωμένες πόρτες -εκ του λατινικού con clavis που σημαίνει με κλειδί- του παρεκκλησίου της Καπέλα Σιστίνα, που με τις υπέροχες τοιχογραφίες του φιλοτέχνησε ο Μιχαήλ Αγγελος. Μακριά, όμως, όπως επιτάσσει η παράδοση, από το βλέμμα των πιστών και την πλειονότητα των χαμηλότερων επιπέδων της ιεραρχίας ίδιας της Εκκλησίας. Οι λεπτομέρειες, πάντως, έως και οι πιο ασήμαντες έχουν ρυθμιστεί στην εντέλεια.
Από τα διαλείμματα που θα αφιερωθούν στο μεσημεριανό γεύμα και το βραδινό δείπνο -όπου συνηθίζονται οι κρυφές διαπραγματεύσεις- στον ξενώνα τους στον Οίκο της Αγίας Μάρθας δίπλα στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου μέχρι τον ακριβή αριθμό του εκλεκτορικού σώματος, το οποίο συγκροτείται από 133 καρδιναλίους, με δύο εξ αυτών να απουσιάζουν για λόγους υγείας. Η απαρτία έχει οριστεί στα 2/3 των παρόντων, άρα θα χρειαστούν 89 ψήφοι για την εκλογή του 267ου Πάπα.
Παγκόσμια γοητεία
Το ενδιαφέρον της συγκινημένης κοινής γνώμης, ωστόσο, επικεντρώνεται στην εξέλιξη της δράσης και τους ελιγμούς, με ή άνευ της επιζητούμενης παρέμβασης του Αγίου Πνεύματος, εντός του Κονκλαβίου. Η αφηγηματική διάρθρωση του γεγονότος, η δαντελωτή σύνδεση των νημάτων, κωδίκων και κανόνων, καθώς και οι απόκρυφες λεπτομέρειες αυτής της ειδικής διαχρονικά σύναξης έλκουν ζωηρά την επικέντρωση της προσοχής του κοινού, καθώς αυτή ασκεί γοητεία σε όλο τον πλανήτη.
Πράγμα που δεν άφησε αδιάφορη τη μυθοπλαστική δεινότητα της 7ης Τέχνης. Απασχόλησε, λοιπόν, τον κινηματογράφο που παρέδωσε μερικές έξοχες ταινίες στη μεγάλη οθόνη. Αξιοποιώντας προς εντυπωσιακή θέαση τα εμβληματικά κόκκινα άμφια των καρδιναλίων με τα 33 κουμπιά -ένα για κάθε έτος της ζωής του Χριστού- που εκτείνονται από τον λαιμό τους μέχρι τους αστραγάλους και τη μεταξωτή ζώνη που υπενθυμίζει τον όρκο αγνότητάς τους.
Η πιο πρόσφατη ταινία
Πιο πρόσφατη, αλλά και σχετικά επίκαιρη, η ταινία «Κονκλάβιο» σε σκηνοθεσία του Εντουαρντ Μπέργκερ. Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Βρετανού, μη καθολικού, συγγραφέα Ρόμπερτ Χάρις, η πλοκή συντονίζεται απρόσμενα με ορισμένα τρέχοντα υπαρκτά στοιχεία. Οπως με τον ξαφνικό θάνατο ενός Πάπα που στην εξιστόρηση ονομάζεται Γρηγόριος ΙΖ’, καθώς και τις διαφορετικές θέσεις που συγκρούονται στην εκλογή του διαδόχου του για την παπική θητεία.
Με ένα εξαιρετικό διεθνές καστ (Ρέιφ Φάινς, Στάνλεϊ Τούτσι, Τζον Λίθγκοου και Ιζαμπέλα Ροσελίνι ως μοναχή), το θρίλερ του «Κονκλάβιου» επικεντρώνεται στις προσπάθειες του επικεφαλής Βρετανού καρδινάλιου (Φάινς), ο οποίος συστήνεται ως αμερόληπτος και κινείται προσεκτικά μεταξύ των μικροχειρισμών διαμορφωμένων αντιμαχόμενων μπλοκ των εκλεκτόρων. Ο ίδιος σε μια χαρακτηριστική ατάκα λέει: «Ας προσευχηθούμε να μας δώσει ο Θεός έναν Πάπα που αμφιβάλλει. Και ας μας δώσει έναν Πάπα που αμαρτάνει και ζητά συγχώρεση και που συνεχίζει».
Η αφήγηση διανθίζεται και ακόμη με μια συγκλονιστική φράση που απηχεί τη θλιβερή πραγματικότητα ποντίζοντάς τη σαν ανεξιχνίαστος ωκεανός από καταπιεσμένα δάκρυα: «Είχαμε έναν Πάπα που ήταν στη Χιτλερική Νεολαία και πολέμησε με τους ναζί. Είχαμε Πάπες που κατηγορήθηκαν για συνωμοσία με κομμουνιστές και φασίστες. Είχαμε Πάπες που αγνόησαν αναφορές για τις πιο φρικτές σεξουαλικές κακοποιήσεις παιδιών από διάφορους ιερείς!».
Εντέλει, σύμφωνα με το φανταστικό σενάριο, το Κολέγιο εκπλήσσεται από την άφιξη ενός ιεραποστόλου από την Καμπούλ, ο οποίος διορίστηκε καρδινάλιος από τον εκλιπόντα Πάπα πριν από τον θάνατό του. Αυτός γίνεται δεκτός στο Κονκλάβιο, το οποίο τον εκλέγει Πάπα με συντριπτική πλειοψηφία στην έβδομη ψηφοφορία.
Ακολουθεί μια συνταρακτικά ανατρεπτική αποκάλυψη για τη σωματική του ιδιαιτερότητα, την οποία αποφασίζει να κρατήσει μυστική εμπιστευόμενος ότι ο Θεός ενέπνευσε με τη Θεία Πρόνοια τα αποτελέσματα. Υπάρχει κάτι σχεδόν σαρκαστικά ιερόσυλο σε αυτό το δράμα, αλλά σαν να συναρθρώνεται με το θαρραλέο μήνυμα προοδευτικής ανεκτικότητας του Πάπα Φραγκίσκου.
Οπως, δηλαδή, ο Ιησούς συνέτρωγε με «αμαρτωλούς», έτσι όλοι μπορούν να καθίσουν στο τραπέζι της Εκκλησίας. Κατ’ επέκταση, γιατί να μην εκλεγεί ένας αφοσιωμένος στη ταπεινότητα ιερωμένος από τον λαϊκό κλήρο με μειονεκτική και αρτιμελώς διφορούμενη διάπλαση στο αξίωμα του Επισκόπου Ρώμης; Ωστόσο, αυτά συμβαίνουν μόνο στο σινεμά. Καθώς οποιαδήποτε ζημία στην ηθική φήμη της Εκκλησίας θα ήταν στην πραγματικότητα ανυπέρβλητη.
Στο παρελθόν γυρίστηκαν και άλλες ταινίες με παρεμφερές θέμα. Το 1963 ο Οτο Πρέμινγκερ υπέγραψε τη σκηνοθεσία της ασπρόμαυρης ταινίας «Ο Καρδινάλιος», που πραγματεύεται την άνοδο ενός προλετάριου από τη Βοστόνη, γιου μιας ιρλανδικής καθολικής οικογένειας, ο οποίος από φοιτητής θεολογικής σχολής γίνεται επίσκοπος.
Θέματα-ταμπού
Η ιστορία μέσα από αναδρομές αγγίζει διάφορα κοινωνικά ζητήματα-ταμπού για την τότε Καθολική Εκκλησία. Οπως ο γάμος των ιερέων, το σεξ εκτός γάμου, η άμβλωση, ο φυλετικός φανατισμός, η άνοδος του ναζισμού και ο πόλεμος. Το Κονκλάβιο θα παρακολουθήσει επίσης η ταινία «Τα Παπούτσια του Ψαρά» (Ο άνθρωπος από το Κρεμλίνο) που σκηνοθέτησε το 1963 ο Αγγλος Μάικλ Αντερσον, με πρωταγωνιστές τον Λόρενς Ολίβιε και τον Αντονι Κουίν. Τοποθετημένο κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αφηγείται την ιστορία ενός καρδιναλίου, ο οποίος μετά από 20 χρόνια φυλάκισης εγκαταλείπει το γκουλάγκ και φτάνει από τη Ρωσία στη Ρώμη όπου εκλέγεται Πάπας.
Βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Αυστραλού μυθιστοριογράφου Μόρις Γουέστ, η ταινία εξιστορεί την πραγματική περιπέτεια του Γιόσιπ Σλίπι, ενός Ουκρανού καρδιναλίου που απελευθερώθηκε επί ηγεσίας Χρουστσόφ από τα σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και στάλθηκε στη Ρώμη όπου παρέμεινε για το υπόλοιπο της ζωής του.
Με γλυκανάλατη αφήγηση και απλοϊκά κηρύγματα, η ταινία πάτωσε εισπρακτικά. Η θεολογική εγκυρότητα απαιτεί όσο να ’ναι κάποια μαεστρία στην απεικόνισή των διαδικασιών της. Αντίθετα το «Habemus Papam» (Εχουμε Πάπα!) που σκηνοθέτησε το 2011 ο Ιταλός Νάνι Μορέτι συνέλαβε μια διαφορετική οπτική γωνία για το Κονκλάβιο.
Το περιέγραψε κωμικοτραγικά από τη μεριά της θέασής του από έναν απρόθυμο καρδινάλιο, ο οποίος, ενάντια στη θέλησή του, εκλέγεται Πάπας. Ενας ψυχαναλυτής καλείται να τον βοηθήσει ώστε να ξεπεράσει τον πανικό του. Μάταιος κόπος. Τρομοκρατημένος από τα καθήκοντα του ηγετικού θρησκευτικού του τίτλου αποφασίζει να δραπετεύσει στον «πραγματικό» κόσμο.
Σπεύδει να απομακρυνθεί επειγόντως από την καθιερωμένη τελετουργία, τις αυστηρά ελεγχόμενες διαδικασίες και ασφυκτικά εθιμοτυπικά πρωτόκολλα, διασχίζοντας το κατώφλι προς μια συνηθισμένη καθημερινότητα. Τον ρόλο του διστακτικού και ψυχολογικά εύθραυστου Πάπα τον υποδύεται ένας υπέροχος Μισέλ Πικολί.
Πάντως, κάθε κινηματογραφική αποτύπωση, όσο εξαιρετικά σχεδιασμένη εικαστική ακρίβεια, απόλυτη φιλμική σαφήνεια και εμμονή στη δραματική λεπτομέρεια κι αν έχει, σπανίως αντικατοπτρίζει τη δυναμική και την ενέργεια που αναπτύσσονται πραγματικά στους κόλπους ενός Κονκλαβίου.
Εκεί συνυπάρχουν, κοντά 2.000 χρόνια, αμετάβλητοι οι «ακρογωνιαίοι λίθοι του δόγματος», ακλόνητες οι «εκκλησιαστικές δομές», συνειδητά αμετακίνητη «η βεβαιότητα της αλήθειας στην πίστη». Η εκφραστική καλλιτεχνική δημιουργικότητα που απευθύνεται από την οθόνη στο βλέμμα των «απέξω» δεν καθορίζει, ούτε προεξοφλεί τις συμπεριφορές κανονικότητας των «από μέσα» καρδιναλίων.
Οι οποίοι, είτε ρεφορμιστές είτε παραδοσιακοί, αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους υπό τη θεμελιωδώς κοινή τους θρησκευτική κουλτούρα, ενστερνίζονται με μικροδιαφορές τις ίδιες αξίες και διακρίνονται από τη σαφή ψυχική συνταύτισή τους προς την πίστη. Αναπόφευκτα, 55 Ευρωπαίοι καρδινάλιοι, 16 Βορειοαμερικανοί, 21 Ασιάτες, 21 Λατινοαμερικανοί, 18 Αφρικανοί και 4 από την Ωκεανία καλούνται να εκλέξουν στην κάλπη τον νέο Ποντίφικα.
Παρά τις ομαδοποιήσεις, τις ίντριγκες, τις συνοπτικές λίστες χειραγώγησης και τους πιθανούς ρεβανσισμούς υποχρεούνται να επιδείξουν πνεύμα ειλικρινούς εκκλησιαστικής συνοδικότητας και οργανικής συναδελφικότητας. Με ζητούμενο, ο νέος Πάπας, ως κιβωτός σε μια πλημμύρα διχόνοιας, να ανταποκριθεί με τη βοήθεια του Αγίου Πνεύματος αποτελεσματικά στις τρέχουσες προκλήσεις. Με άνοιγμα στον κόσμο, προληπτική ματιά στα ζητήματα της σεξουαλικής ηθικής και σε λοιπά ευαίσθητα ζητήματα που ήδη η κοινωνία τείνει να εγκολπώσει.
Eπικρίσεις
Οχι και το ευκολότερο έργο όταν πυροδοτούνται επικρίσεις εναντίον του καθολικού κλήρου για σεξουαλική παρενόχληση, οικονομικές υπεξαιρέσεις, διακρίσεις κατά των γυναικών κ.λπ. Ο αείμνηστος Πάπας Φραγκίσκος επιχείρησε και εν μέρει κρίνεται πως κατάφερε να χαράξει ένα ελπιδοφόρο μονοπάτι. Ηδη ο Μάρτιν Σκορσέζε έχει σκηνοθετήσει ένα ντοκιμαντέρ με συνομιλίες μεταξύ του ίδιου και του Ποντίφικα, συμπεριλαμβανομένης της τελευταίας συνέντευξής του. Παρότι δεν έχει ακόμη ανακοινωθεί η ημερομηνία προβολής του, οι κινηματογραφιστές που συμμετείχαν στα γυρίσματα κάνουν λόγο για απόδειξη της διαρκούς πεποίθησης του απελθόντος Πάπα. Ο οποίος στο ταξίδι μιας ολόκληρης ζωής αφοσιώθηκε στην υλοποίηση ενός εποικοδομητικού έργου προς όφελος αδιακρίτως όλων των ανυπεράσπιστων ανθρώπων.
Στο ίδιο θετικό πλαίσιο προσφοράς αναπτύσσονται προσδοκίες ότι θα αποδειχτεί αντάξιός του και ο νέος Πάπας. Αρκεί η φιλοδοξία του να μην ισοδυναμεί με τον σκόρο της αγιότητας, όπως λέει στην ταινία «Κονκλάβιο» ο χαρακτήρας ενός καρδιναλίου που αγωνίζεται να καταλάβει αν θέλει να γίνει Πάπας ή όχι.