Η δήλωση του Βολοντίμιρ Ζελένσκι ότι μπορεί να οδηγήσει την Ουκρανία σε εκλογές μέσα σε 60 – 90 ημέρες δεν είναι μια θεσμική πρωτοβουλία. Είναι μια αναγκαστική κίνηση υψηλού ρίσκου, προϊόν αμερικανικής πίεσης, εσωτερικής φθοράς και ενός πολέμου που έχει μετατραπεί σε παρατεταμένο αδιέξοδο. Η πολιτική του «ηγεμονία» κλονίζεται, η κοινωνία έχει εξαντλήσει τα αποθέματά της και το Κίεβο βρίσκεται μπροστά σε μια στιγμή όπου τα μέτωπα δεν είναι μόνο στα ανατολικά αλλά και στο εσωτερικό του κράτους.
Το συνταγματικό όριο και η παραδοχή μιας κρίσης
Το ουκρανικό Σύνταγμα προβλέπει ξεκάθαρα πενταετή θητεία Προέδρου και εκλογές μόνο σε συνθήκες ειρήνης. Ο στρατιωτικός νόμος απαγορεύει ρητά κάθε εκλογική διαδικασία. Για να γίνουν εκλογές τώρα, θα απαιτηθούν νομοθετικές αλχημείες, συνταγματικές ερμηνείες και ένας βαθμός πολιτικής συναίνεσης που δεν υπάρχει – την ώρα που συντάσσεται τουλάχιστον το παρόν.
Ακόμη κι αυτό όμως δεν είναι το μόνο πραγματικό εμπόδιο. Το εμπόδιο είναι η παραδοχή πως η θεσμική σταθερότητα, στην οποία στηρίχθηκε ο Ζελένσκι για να διατηρήσει ενιαία τη χώρα στον πόλεμο, δεν αρκεί πλέον. Η πίεση από την Ουάσιγκτον και η διπλή σύγκρουση – στο μέτωπο και στο πολιτικό σύστημα – τον οδηγούν σε μια κίνηση που ανατρέπει τους ίδιους τους κανόνες του πολέμου.
Η Ουάσιγκτον αλλάζει το παιχνίδι – και ο Τραμπ επιβάλλει πλαίσιο
Η αμερικανική κυβέρνηση θέλει εκλογές. Όχι για να ενισχύσει την Ουκρανία, αλλά για να αποκτήσει συνομιλητή που θα μπει σε ειρηνευτική διαπραγμάτευση με όρους που θα διευκολύνουν τη συμφωνία με τη Ρωσία.
Η δήλωση Ζελένσκι ότι προχωρά, αλλά μόνο με διεθνείς εγγυήσεις ασφάλειας, είναι ένα λεπτό παιχνίδι καθυστέρησης. Ο Ουκρανός πρόεδρος επιχειρεί να εμφανιστεί πρόθυμος, γνωρίζοντας πως η πρακτική υλοποίηση είναι σχεδόν αδύνατη χωρίς να παραλύσει το μέτωπο.
Η Ουάσιγκτον δεν κρύβει την πρόθεσή της: επιτάχυνση. Το Κίεβο απαντά με μια κίνηση που μοιάζει με αναγκαστική υπαναχώρηση και ταυτόχρονα με παγίδα για τους συμμάχους. Αν οι ΗΠΑ θέλουν εκλογές – ας αναλάβουν την ασφάλεια των εκλογών.
Οι αντίπαλοι – και ο κίνδυνος μιας στρατιωτικοποίησης της πολιτικής
Η εκλογική μάχη αυτή δεν μοιάζει με καμία του παρελθόντος. Δεν έχει καμπάνιες, δεν έχει δομές, δεν έχει κανονικότητα. Έχει όμως πρόσωπα με βαρύτητα.
Βαλέρι Ζαλούζνι – ο μόνος που μπορεί πραγματικά να νικήσει τον Ζελένσκι. Δημοτικότητα πάνω από 70%, εικόνα ηγέτη, απήχηση σε στρατό και κοινωνία. Η είσοδός του στην πολιτική θα δημιουργήσει ένα δίπολο πολιτικής νομιμοποίησης και στρατιωτικού κύρους. Ένα τέτοιο δίπολο δεν έβλαψε απλώς κυβερνήσεις στο παρελθόν – ιστορικά έχει ανατρέψει καθεστώτα και ισορροπίες.
Ποροσένκο – παραμένει ισχυρός πόλος φιλοευρωπαϊκής σταθερότητας αλλά χωρίς δυναμική ανατροπής.
Τιμοσένκο – περισσότερο σύμβολο παρά υπολογίσιμος ανταγωνιστής.
Τοπικοί ηγέτες και στρατιωτικοί διοικητές – μπορεί να εμφανιστούν ως «εκλογικές εκπλήξεις», ειδικά αν η κοινωνική κόπωση μετατραπεί σε οργή.
Το πρόβλημα για τον Ζελένσκι είναι σαφές: η χώρα δεν βρίσκεται απλώς μπροστά σε εκλογές, αλλά μπροστά σε πιθανή πολιτική αναδιάταξη που μπορεί να καταλήξει σε de facto μεταβίβαση ισχύος σε στρατιωτικές προσωπικότητες.
Δημοσκοπήσεις – η εντολή δεν έχει χαθεί, αλλά δεν είναι πια αρκετή
Οι έρευνες δείχνουν ότι ο Ζελένσκι διατηρεί υψηλή θεσμική νομιμοποίηση και σημαντική προσωπική αποδοχή. Όμως η πρόθεση ψήφου πέφτει στο 20 %, αντανακλώντας μια κοινωνία που του αναγνωρίζει τον ρόλο του αλλά δεν βλέπει πλέον ξεκάθαρη στρατηγική.
Το πιο ανησυχητικό εύρημα είναι αλλού: περίπου 60 % των πολιτών δεν θέλουν εκλογές τώρα. Δεν τις θεωρούν προτεραιότητα – τις θεωρούν απειλή. Αυτό καθιστά την κάλπη όχι μόνο πολιτικό ρίσκο αλλά και ρήγμα στην κοινωνική συνοχή.
Οι κίνδυνοι – και το ενδεχόμενο μιας ανεξέλεγκτης κρίσης
Οι εκλογές σε εμπόλεμη ζώνη δεν είναι απλώς δύσκολες. Είναι και επικίνδυνες και μάλιστα σε περισσότερες από μία διαστάσεις.
Οι κίνδυνοι που αναδύονται είναι πολλαπλοί:
– αποσταθεροποίηση του μετώπου, καθώς στρατιωτικές μονάδες θα χρειαστεί να αποσπαστούν για την τήρηση της τάξης,
– μαζική στοχοποίηση εκλογικών κέντρων από τη Ρωσία, τόσο για στρατηγικούς όσο και για συμβολικούς λόγους,
– θεσμική διάρρηξη αν υπάρξουν αμφισβητήσεις της νομιμότητας της διαδικασίας,
και, κυρίως, η σκιά του απρόβλεπτου: ένα πραξικόπημα, μια απόπειρα δολοφονίας, μια έκρηξη που μπορεί να αποσταθεροποιήσει πλήρως τη χώρα.
Σε περιβάλλον όπου το κράτος λειτουργεί οριακά, όπου ο στρατός έχει αποκτήσει τεράστια κοινωνική – αλλά και οικονομική – ισχύ και όπου οι διεθνείς πιέσεις εντείνονται, ένα τέτοιο σοκ μπορεί να αλλάξει την πορεία του πολέμου μέσα σε 48 ώρες.
Τα σενάρια της επόμενης ημέρας
Με τους σημερινούς συσχετισμούς δυνάμεων προκύπτουν τέσσερις πιθανές εκβάσεις:
1. Εκλογές με διεθνή επιτήρηση
Η Ράντα αλλάζει προσωρινά το πλαίσιο, η κάλπη στήνεται με δυτική ασπίδα και ο Ζελένσκι επανεκλέγεται έστω και αποδυναμωμένος. Το αποτέλεσμα είναι σταθερότητα – αλλά με ρωγμές.
2. Σενάριο «Ζαλούζνι»
Ο πρώην στρατηγός κατεβαίνει, κινητοποιεί την κοινωνία και διεκδικεί την εξουσία. Το σενάριο αυτό είναι και το πιο απρόβλεπτο. Ένα κράτος σε πόλεμο που εκχωρεί εξουσία στον στρατό μπορεί να ενισχυθεί ή να καταρρεύσει. Ο Ζαλούζνι μπορεί να επιχειρήσει να βγάλει για τα καλά τα «χακί» αλλά ο έμπειρος στρατιωτικός με τα εντυπωσιακά αντανακλαστικά είναι και ο μόνος άνθρωπος στα τέσσερα χρόνια πολέμου που δημόσια διαφώνησε με τον Πρόεδρο της χώρας και μάλιστα σε μία στιγμή που ο Ουκρανικός λαός τον στήριζε σχεδόν ολοκληρωτικά. Το να πάρει τα ινία της χώρας ένας άνθρωπος με αμιγώς στρατιωτικό υπόβαθρο αλλάζει πολύ περισσότερο τα δεδομένα από ότι όταν ο Ζελένσκι ως ηθοποιός κέρδισε σε καιρό Ειρήνης το προνόμιο να εκπροσωπήσει τον λαό του και τις θέσεις του.
3. Σενάριο αναδίπλωσης
Η κοινωνική πίεση και η Βουλή μπλοκάρουν τη διαδικασία. Η πρόταση Ζελένσκι λειτουργεί ως διαπραγματευτικός ελιγμός και όχι ως πραγματική πορεία προς κάλπες. Δεδομένα η πίεση από τις ΗΠΑ αλλά και μέρος της Ευρώπης θα αυξηθεί κατακόρυφα. Η Ρωσία θα συνεχίσει να χτυπά αλύπητα υποδομές και να «σπρώχνει» τις δυνάμεις της στα ανατολικά όλο και πιο βαθιά στο Ντονμπάς. Το «αφήγημα» για ηγέτη χωρίς εκλογές θα εξακολουθήσει να βαραίνει κάθε διπλωματική διαδικασία.
4. Σενάριο ήττας Ζελένσκι
Αν ο Ζελένσκι χάσει, ειδικά από στρατιωτική φιγούρα, το Κίεβο θα βρεθεί σε μεταβατική περίοδο, ενώ η Μόσχα θα επιδιώξει άμεσα να εκμεταλλευτεί το κενό εξουσίας. Η Ουκρανία θα αντιμετωπίσει ταυτόχρονα την ανάγκη νέας ηγεσίας και την κλιμάκωση στο μέτωπο.
Η Ευρώπη βλέπει το ρήγμα να μεγαλώνει
Για την Ευρώπη οι εκλογές στην Ουκρανία αν και δεν είναι εσωτερικό ζήτημα είναι εξόχως κρίσιμες. Είναι κρίσιμος παράγοντας για τη συνοχή της Δύσης και τη δυνατότητα του Κιέβου να παραμείνει στρατηγικά προσανατολισμένο στη Δύση. Αν η Ουκρανία αλλάξει ηγεσία υπό αμερικανική πίεση, η Ευρώπη χάνει τον βασικό συνομιλητή της στη μεγαλύτερη κρίση ασφαλείας της μεταπολεμικής εποχής. Αν επικρατήσει στρατιωτικός υποψήφιος, τότε το ευρωπαϊκό μοντέλο θα κληθεί να συνεργαστεί με μια ηγεσία που δεν προέκυψε από κλασική πολιτική διαδικασία. Και αν ο Ζελένσκι επανεκλεγεί υπό συνθήκες κρίσης, θα μπει σε διαπραγμάτευση με μειωμένη ευχέρεια κινήσεων.
Η Ουκρανία στο κατώφλι μιας νέας εποχής – ξανά
Η κάλπη στην εμπόλεμη Ουκρανία δεν είναι ορόσημο δημοκρατίας. Είναι εργαλείο γεωπολιτικής πίεσης. Το ενδεχόμενο πολιτικού ατυχήματος – θεσμικού ή φυσικού – είναι υπαρκτό. Και ο αντίκτυπος δεν θα περιοριστεί στο Κίεβο. Η Ευρώπη, που έχει επενδύσει πολιτικά, στρατηγικά και οικονομικά στην ουκρανική αντοχή, βλέπει τώρα ότι η μεγαλύτερη απειλή για τη σταθερότητα της χώρας ίσως δεν βρίσκεται στο Ντονμπάς αλλά στο ίδιο το πολιτικό της σύστημα. Ο πόλεμος μετασχηματίζεται σε πολιτική κρίση. Και η κρίση αυτή θα καθορίσει όχι μόνο την ισορροπία Κιέβου – Μόσχας αλλά και τη μορφή της Δύσης την επόμενη δεκαετία.