Ο Χριστόφορος Μαμάκος, δραστήριο μέλος της Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών Ηρακλείου – Λασιθίου Ε.Ο.Δ.Π., περιγράφει στο κατοχικό του ημερολόγιο από τον Μάρτιο ως τον Απρίλιο του 1944, δύο σημαντικά γεγονότα.
Τη συμμετοχή του στη φυγάδευση του Ιταλικού φυλακίου του Κρουσώνα στη Μέση Ανατολή καθώς και ένα αποτυχημένο σαμποτάζ σε υπαίθριες αποθήκες καυσίμων της Βέρμαχτ στον Μέσα Κατσαμπά Ηρακλείου. Συγκεκριμένα, ο Χριστόφορος Μαμάκος αναφέρει χαρακτηριστικά :
«Μάρτιος 1944: Μου έδωσαν εντολή να έλθω σε επαφή με τον Ιταλό Διοικητή Φαλάτσι του κλειστού φυλακίου Κρουσώνα και να προσπαθήσω να τον πείσω αφού καταστρέψει το φυλάκιο να πάρει όσους από τους Ιταλούς θα ήθελαν και να φεύγανε για τη Μέση Ανατολή. Πράγματι μετά 2 ημέρες πήρα ποδήλατο και πήγα στον Κρουσώνα στο φυλάκιο, δυστυχώς ο Φαλάτσι δεν ήτο εκεί, είχε πάει στον Άγιο Μύρωνα.
Κατεβαίνοντας πήγα στον παπα-Γιώργη, (το σπίτι του ήτο στο άκρο του χωριού) και του λέω, ήλθα να βρω τον Ιταλό Διοικητή που τον θέλει ο Ιταλός Διοικητής Κοκότσα, αλλά δεν είναι εδώ. Θα σε παρακαλέσω μόλις έλθει, πες του αύριο Δευτέρα να έλθει στο Ηράκλειο, κατέβηκα στου Σάρχου που είχα αφήσει το ποδήλατο και έφυγα.
Την επομένη είχα πάει πρωί-πρωί καρτέρι έξω από την Ιταλική αστυνομία μήπως θα πήγαινε κατευθείαν εκεί. Πράγματι κατά τις 9 η ώρα το πρωί τον είδα να έρχεται προς την αστυνομία, του λέω που πας, εγώ σε ζήτησα για μια δουλειά επείγουσα αλλά δεν μπορούσα να πω στον Παπαγιώργη ότι σε ήθελα εγώ.
Γυρίσαμε πίσω, πήγαμε στον Ερυθρό Σταυρό και ανεβαίνοντας επάνω την οδό Μποφόρ και ακριβώς στο ύψος του Τένις, του λέω. Έχω εντολή από τους Άγγλους να σου πω προ του Πάσχα μένουν λίγες ημέρες εάν θέλεις να φύγεις, να πάρεις και όσους Ιταλούς θέλουν, να καταστρέψεις το φυλάκιο όσο μπορείς και να έλθουν κομάντος να σε πάρουν.
Τι λες, γίνεται; Του λέω ο καιρός είναι λίγος και δεν υπάρχουν περιθώρια. Πρέπει να πάω να το πω στους Ιταλούς, θα φύγω αμέσως τώρα και θα έλθω αύριο ή μεθαύριο να τα πούμε οριστικά. Πράγματι φύγαμε μαζί από εκεί, πήγαμε στον Ραφτόπουλο πήρε μερικά γλυκά και έφυγε, δίδοντας πάλι ραντεβού την επομένη ή μεθεπομένη στου Ραφτόπουλου.
Πήγα στην υπηρεσία και τους είπα ότι έτσι και έτσι μου είπε, θα περιμένομε. Την επομένη δεν ήλθε αλλά την μεθεπομένη που είχα πάει στου Ραφτόπουλου τον είδα να περνάει επάνω χωρίς να μπει μέσα. Τον ακολούθησα και βλέποντάς τον να πηγαίνει προς τη ΦΕΛΓΙΑΝΤΑΜΕΡΙ του λέω καλημέρα, που πας, πας να με προδώσεις ; Ναι μου λέει γελαστός, πάω να δω τον τρόπο της φυγής. Περίμενε και έρχομαι.
Σε λίγο κατέβηκε κάτω, πήγαμε στον Ερυθρό Σταυρό και πηγαίνοντας μου λέει ότι όλοι οι Ιταλοί θέλουν να έλθουν, μάλιστα καταστρώσαμε και το σχέδιο. Ποιο είναι, του λέω, να, θα κάνω ένα πασχαλιάτικο γλέντι τρικούβερτο, θα τους μεθύσουμε και δια παν ενδεχόμενο θα τους βάλουμε και αρκετό υπνωτικό στο κρασί ούτως ώστε με την ησυχία μας να φύγομε. Πλην όμως, μου λέει, θέλω 5 λίρες χρυσές να τις δώσω στους Ιταλούς και να πεισθούν πράγματι ότι είναι Άγγλοι κομάντο που θα τους πάρουν διότι φοβούνται τους Έλληνες μήπως μας πάρουν και μας σκοτώσουν στο βουνό.
Εντάξει του λέω, κάθισε στο Ραφτόπουλο και πάω να συνεννοηθώ με την υπηρεσία μου, να σας φέρω και τις λίρες και ότι άλλο μου πουν. Πήγα στην υπηρεσία, τα είπα στον Μιχάλη και στον Λη Φέρμορ και μου λένε όλα καλά, αλλά λίρες δεν έχομε ούτε μία. Λέει ο Μαλαγαρδής εάν πρόκειται για 5 λίρες θα πάμε να τις πάρομε από τον οδοντοτεχνίτη Ξανθάκη που ήτο επί της πλατείας Αγροτικής Τραπέζης. Αφού βρήκαμε τις λίρες, καταστρώσαμε το σχέδιο.
Ότι την ημέρα του Πάσχα κατά το βραδάκι θα έφευγαν μέχρι ένα σημείο (ενθυμούμαι καλώς Δεξαμενή), εκεί θα ήτο οι κομάντο και θα τους έπαιρναν όμως ο Φαλάτσι θα προσπαθούσε να πάρει και τον Παπαγιώργη. Έτσι περάσαμε μαζί με τον Μαλαγαρδή, πήγαμε στον Ραφτόπουλο μαζί, κάθισε σε μια γωνιά ο Μαλαγαρδής, εγώ πλησίασα τον Ιταλό, του έδωσα τις λίρες, του είπα το σχέδιο και την επιμονή της υπηρεσίας να πάρει και τον Παπαγιώργη.
Μου λέει εάν όντως πεισθούν οι Ιταλοί εγώ δεν θα ξανάλθω αλλά θα περιμένομε την ώρα αυτή τους κομάντος. Τώρα πάμε μου λέει σε ένα φαρμακείο να πάρω κάτι που είναι βαρύ υπνωτικό.
Πήγαμε σε ένα φαρμακείο που ήτο λίγο παρακάτω, πήρε αυτό που ήθελε και φύγαμε για το αυτοκίνητο. Έξω από τη Χανιόπορτα τον αποχαιρέτισα, του ευχήθηκα καλό ταξίδι και με το καλό στα παιδιά του. Του λέω για τελευταία φορά φύγετε μην πάθετε ότι έπαθε ο Τροβάτο και οι άλλοι Ιταλοί που τους έπνιξαν λίγο πιο έξω από εδώ. Αυτά δεν τα ήξερε και εν ολίγοις του είπα και έτσι πλέον με περισσότερο θυμό έφυγε.
Λίγες μέρες έμειναν για το Πάσχα. Πράγματι την επομένη του Πάσχα μας ήλθε η πληροφορία ότι στο φυλάκιο του Κρουσώνος τα έκαναν οι Ιταλοί γυαλιά καρφιά, κόψανε τα τηλέφωνα, κλέψανε τον οπλισμό των Γερμανών και πήρανε και δια της βίας τον Παπαγιώργη. Πήρε μαζί του όλους τους Ιταλούς και φύγανε. Μετά λίγες μέρες θα μοιράζαμε προκηρύξεις.
Αλλά εγώ έκανα 3 ημέρες να δώσω σημεία ζωής στην οργάνωση και ανησύχησαν, αναγκάστηκαν και μου έστειλαν τον Κώστα Μπουρλιδάκη. Πέρασε από το σπίτι, κτύπησε την πόρτα και την άνοιξε η γυναίκα μου, μου φώναξε και μένα και του λέω είμαι υπό αυστηράν παρακολούθηση από τους Γερμανούς και τον Ιταλό Κοκότσα μόλις θα λασκάρω θα έλθω να σας τα πω.
Την επομένη της διαλύσεως και καταστροφής φυλακίου το μεσημέρι περίπου ήλθε ο Ιταλός Κοκότσα και μου λέει αν έμαθα τίποτα για τον Φαλάτσι, του λέω όχι, γιατί τι έγινε; Μου λέει πότε τον είδες; Του λέω τη Μεγάλη Εβδομάδα ήλθε και πήγαμε στον Ερυθρό Σταυρό μετά από κει φύγαμε και τραβήξαμε για το αυτοκίνητο, στο δρόμο καθίσαμε σε ένα ζαχαροπλαστείο φάγαμε από ένα γλυκό, πήρε και μερικά γλυκά, μετά μπήκε σε ένα φαρμακείο πήρε κάτι φάρμακα και πήγαμε στο αυτοκίνητο και έφυγε. Μου είπε μάλιστα ότι θα έλθει αυτή την εβδομάδα. Τίποτα άλλο; Όχι του λέω.
Άκου μου λέει, τώρα ο Φαλάτσι κατέστρεψε τα πάντα στο φυλάκιο του Κρουσώνος, μέθυσε τους Γερμανούς τους έδεσε και πήρε τους Ιταλούς και τον έμπιστο των Γερμανών και πήγε στο βουνό. Του λέω, μα σοβαρά μου τα λες αυτά τα πράματα ; Ναι μου λέει και με έστειλαν οι Γερμανοί να σε πάω στη Φελγιανταμερί να τους πεις αν ξέρεις κάτι.
Πράγματι πήγαμε στη Φελγιανταμερί, με άφησε κάτω να περιμένω και πήγε επάνω αυτός αλλά ο καλός μου άγγελος ήλθε πάλι να με βοηθήσει. Δεν πέρασαν 5 λεπτά και να σου και ερχότανε ο γείτονάς μου Γερμανός Ταγματάρχης του Μασταμπά. Μου λέει τι γυρεύεις εδώ ; Του λέω δεν ξέρω να σου ομιλήσω. Καλά, καλά έλα επάνω μαζί μου.
Ανεβαίνοντας να και ο Κοκότσα όστις ερχότανε να με πάρει για να πάω σε ανάκριση. Ανεβήκαμε και πήγαμε στο γραφείο του Ταγματάρχη, εκεί ήλθε ο διερμηνέας και ένας άλλος Γερμανός. Με ρωτήσανε τι ξέρω για τον Φαλάτσι και είπα ακριβώς ότι είχα πει στον Κοκότσα. Ο Ταγματάρχης γέλασε και είπε κάτι στον άλλο Γερμανό και με άφησαν και έφυγα. Πλην όμως ο Ιταλός κατά τις 2 το μεσημέρι ήλθε στο σπίτι, τον λόγο δεν τον γνώριζα.
Κάθισε μέχρι το σούρουπο, την ώρα που ήτο έτοιμος να φύγει ήλθε ο ξάδερφός μου Ιωάννης Γκιαουζάκης από τη Σίβα Μαλεβυζίου με το γαϊδουράκι του. Ο Ιταλός θα νόμισε ότι ήτο αγγελιοφόρος του Φαλάτσι, τον είδα ότι πήρε ένα ύφος θριαμβευτικό. Μου λέει ποιος είναι αυτός; Του λέω ο ξάδελφός μου, έχει αμπέλι στη Γιόφυρο και όταν δεν τον παίρνει η ώρα να γυρίσει στο χωριό και έχει και άλλη δουλειά να κάνει στο αμπέλι του έρχεται εδώ και μένει και φεύγει πρωί πρωί για να τελειώσει τη δουλειά του.
Να φύγει μου λέει και θα γυρίσω. Όταν έφυγε μου λέει ο ξάδελφός μου, τι τους έκανες; Τίποτα του λέω, του είπα τα γεγονότα του φυλακίου Κρουσώνος και μου λέει, μη φοβάσαι έχω γερό δόντι σε αυτούς. Έχω ένα δυνατό αξιωματικό Γερμανό και μένει στο σπίτι μου, είναι των Ες-Ες και μακάρι να μας παν στην Φελγιανταμερί απόψε να καθαρίσουμε την υπόθεσή σου.
Πράγματι, μετά λίγη ώρα ήλθαν ο Ιταλός Κοκότσα και ένας Γερμανός, μας πήραν για την Κομαντατούρ. Εκεί μέσω διερμηνέως ζήτησε ο εξάδελφός μου να έλθει σε τηλεφωνική επαφή με τον αξιωματικό των Ες-Ες στο σπίτι του. Μόλις ο αξιωματικός άκουσε το όνομα αυτό, άλλαξε όψη, και μέσω του διερμηνέως μας λέει ότι πρόκειται περί παρεξηγήσεως και να τους συγχωρέσουμε.
Είσαστε ελεύθεροι να φύγετε, μας έδωσαν ένα Γερμανό και μας πήγε στο σπίτι. Πέρασαν αρκετές ημέρες, εγώ έβγαινα έξω και παρακολουθούσα εάν με παρακολουθούσαν, όταν πλήρως βεβαιώθηκα πήγα ένα απόγευμα στην οργάνωση και τους είπα τι μου συνέβησαν.
Απρίλιος 1944: Μέχρι τα μέσα Απριλίου η ζωή είναι η ίδια, πληροφορίες, προκηρύξεις κλπ. οπότε ένα πρωί που πήγα μου λένε πρέπει να κάνομε ένα σαμποτάζ εδώ στην πόλη για να τους θολώσομε τα νερά ότι ήλθαν κομάντος Άγγλοι, λοιπόν φρόντισε να βρεις κανένα στόχο καλό. Τους λέω, ξέρω ένα στόχο καλό, (Μέσα Κατσαμπά), χώρος αποθήκευσης εν υπαίθρω βαρέλια βενζίνης. Να πάω να τα δω από κοντά και τα λέμε.
Πράγματι την επομένη το πρωί πήρα ένα καλάθι και πήγα, δήθεν ότι έψαχνα για σαλιγκάρια, πράγματι βρήκα και μερικά δεξιά του δρόμου σε κάτι αθανάτους.
Γύρισα και τους είπα όλα εντάξει πότε θα πάω ; Θα μας πουν. Μετά 2-3 ημέρες μου λένε αύριο θα έλθεις από δω κατά το μεσημέρι για να κάνεις αυτή τη δουλειά. Πράγματι την επομένη πήγα κατά το μεσημέρι, ήτο εκεί ο Μιχάλης ο Λη Φέρμορ και ο Ζαχαρίας Κατεχάκης, επίσης ο Ηλίας Αθανασάκης, αφού τα συζητήσαμε και τα σχεδιάσαμε μου είπαν τα μηχανήματα που θα πάρετε, γιατί θα έλθει και ο Ηλίας μαζί σου, θα είναι εικοσιτετράωρα, θα τα τοποθετήσετε στις 5 το απόγευμα για να εκραγούν την επομένη. Στις 2 η ώρα τους είπα ότι πρέπει να πηγαίνομε, να κάνουμε και μια τελειωτική ανίχνευση που θα τα τοποθετήσουμε.
Ο Λη Φέρμορ έφερε δύο όμοια σε σχήμα μηχανισμού που είχα βάλει στο ΓΚΙΖΕΛΑ και μου λένε ένα για σένα, ένα για τον Ηλία. Παρόντες ο Ζαχαρίας Κατεχάκης και Ακουμιανάκης, (στο πίσω μέρος του σπιτιού στη μικρή αυλή).
Παίρνοντάς τα μου λέει ο Λη Φέρμορ, βάλε τα μπροστά, του λέω πού, εδώ ; Εδώ δε γίνεται εάν δεν έχετε εμπιστοσύνη. Τότε δεν πηγαίνομε. Ο Ζαχάρης ο Κατεχάκης με δικαιολόγησε και έτσι τα πήραμε και φύγαμε.
Στις 3 η ώρα είμεθα εις την τοποθεσία, αφού έδειξα στον Ηλία το μέρος που θα έβαζε αυτός το μηχάνημα και το μέρος που θα έβαζα εγώ, του είπα πάμε τώρα να δούμε σε περίπτωση που κάτι δεν πάει καλά πως θα φύγουμε που θα σμίξομε κλπ. Λίγο πιο πάνω είχε πέρασμα το ποτάμι, μπορούσες να το περάσεις και άρχιζε κατά μήκος της όχθης και βάτα πολλά, μπορούσες προς στιγμήν να κρυφθείς.
Προχωρήσαμε σε ένα ύψωμα και από εκεί ψηλά είδαμε όλη την περιοχή. Καθίσαμε, ανοίξαμε ένα πακέτο τσιγάρα ΣΑΝΤΕ που είχαμε αγοράσει από τον Μήτσο, (περίπτερο Γωνία Γρίφιξ κέντρο πόλεως Μεϊντάνι), και καπνίζαμε, όταν η ώρα ήτο παρά τέταρτο 5, πήρα και τα δύο μηχανήματα τα είδα και αφαίρεσα τον επικρουστήρα, λέγοντας στον Ηλία ότι αύριο η βελόνη αυτή θα φθάσει στο σημείο αυτό, (σημείο κρούσεως και αναφλέξεως). Του έδωσα το μηχάνημα το ένα, το δε άλλο το έβαλα εγώ στην πίσω τσέπη του παντελονιού μου, (γκιλότα) και φύγαμε.
Περνώντας από το μέρος του ποταμού του θύμισα ότι θα ήτο τόπος συναντήσεως και παραμονής, όχι αργότερα από 10 λεπτά. Μόλις είχαμε στρίψει τη γωνία και είμεθα εις τον στόχο, ακούω τον Ηλία και μου λέει ότι ο επικρουστήρας κοντεύει να κτυπήσει το σημείο που μου είπες, του λέω είναι η ιδέα σου και μου λέει αλήθεια σου λέω, δεν πρόλαβα όμως να πω τίποτα άλλο διότι μόλις πρόλαβε και τον πέταξε από τα χέρια του και εφάνηκε μια πύρινη φλόγα.
Εγώ τρόμαξα αλλά και σε μένα το ίδιο, μου έκαψε το σακάκι, έκαψε την τσέπη του παντελονιού και έπεσα κάτω, προσπάθησα να το πετάξω στους αθανάτους αλλά και πάλι έπεσε στο δρόμο, εν τέλει 3η φορά το κατόρθωσα. Έτρεξα πια στο σημείο συνάντησης και βρήκα τον Ηλία σε κατάσταση όχι καλή. Του λέω πάμε να φύγομε να μπούμε στο ποτάμι, γιατί άκουσες, κτύπησε συναγερμός και θα μας βάλουν στη μέση.
Μια από τις βενζίνες άλλη από τη Δεξαμενή και άλλη από τον Άγιο Ιωάννη, τρεις περιπολίες θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Εγώ στο μεταξύ είχα κατορθώσει και έσβησα τα καμένα μου ρούχα και με κτυπημένο λίγο τον αγκώνα και το γόνατο καθώς πήδησα το ποτάμι. Μπήκαμε στο λιόφυτο και του είπα μόλις θα δεις να έρχονται Γερμανοί, θα πέσεις κάτω δίπλα στον κορμό ενός δένδρου. Πράγματι σε λίγο φάνηκε μια περίπολος που ερχόταν από τον Άγιο Ιωάννη αλλά χωρίς σκυλιά, την αποφύγαμε εύκολα και κατορθώσαμε και φθάσαμε στον ποταμό με τα ψηλά βάτα.
Διανύσαμε τον ποταμό μέχρι τη γέφυρα της Κνωσού, (Βενιζέλειο Νοσοκομείο τώρα). Εκεί εγώ περίμενα κάτωθεν της γέφυρας και είπα στον Ηλία να πάει στη Φορτέτσα στον Μπαλαχούτη να φέρουν ρούχα να αλλάξω και να τους πεις ότι στο Μεϊντάνι θα καιγόμεθα σαν λαμπάδες εάν ακούγαμε τον Λη Φέρμορ, (το σαμποτάζ απέτυχε).
Πράγματι μετά καμιά ώρα περίπου ήλθε ο Μπαλαχούτης φέρνοντάς μου ένα παντελόνι και ένα σακάκι. Τα καμένα μου ρούχα τα πήρε ο Μπαλαχούτης και τα πήγε στην υπηρεσία μας. Εγώ κάθισα περίπου 1 ώρα κάτω από τη γέφυρα να σκοτεινιάσει καλά και να φύγω. Πράγματι από χωράφια κατόρθωσα να φθάσω μέχρι τον ποταμό Αγίου Ιωάννου, από κει και πλέον πάντοτε μέσα από το ποτάμι έφθασα μέχρι το Ραφηναριό Λιαπάκη, από εκεί μέσω τένις βγήκα λεωφόρο Μποφόρ και γωνιά με γωνιά έφθασα στο σπίτι μου γύρω στις 11 τη νύκτα.
Με είδε η γυναίκα μου με άλλα ρούχα, της είπα τι μου συνέβη, συνήλθα από το σοκ που έπαθα και την επομένη πήγα στην υπηρεσία μου, εκεί τα είπαμε ένα χεράκι με όλους, αρώτησα τι κάνει ο Ηλίας μου είπαν ότι το σοκ ήταν τρομερό, είναι με πυρετό τώρα αλλά τίποτα άλλο δεν έχει. Τότε έμαθα και για το σχέδιο απαγωγής Κράιπε που τώρα πάλι θα καθυστερούσε λόγω του αποτυχημένου σαμποτάζ.
Η δραστηριότητα της ομάδος συνεχίζεται με εντονότατο ρυθμό, διανομή προκηρύξεων κλπ. προετοιμασία απαγωγής Κράιπε. Ο Κατεχάκης έγινε καλά, τον συνοδεύω μέχρι Αθανάτους και από κει με τη βοήθεια του Νικολάου Λουκαδάκη και ως μεταφορικό μέσο το κάρο, τον πήγαμε στις Δαφνές στον Κουγιουμουτζάκη να τον στείλει στο βουνό κι από κει για τη Μέση Ανατολή.
Στην επιστροφή μου και μετά λίγες μέρες έρχεται ο Κελαϊδής, (σύνδεσμος της Ελληνικής Κυβέρνησης με τους Άγγλους), συναντήθηκε με τον Λη Φέρμορ και μετά λίγες μέρες αναλαμβάνω να τον συνοδεύσω μέχρι το λημέρι του, (Μικρή Γωνιά), Ρεθύμνης. Μετά την επιστροφή μου και σε λίγο καιρό αρχίσαμε τη διάλυση του κρησφύγετου μας στην Αγία Τριάδος. Έφυγε και ο Γιάννης Μπιζάκης, εκδότης της Νίκης, ο Λη Φέρμορ έφυγε για να ετοιμάσουν την απαγωγή Κράιπε.
Μετά την απαγωγή, ευρισκόμεθα εις άλλην οικία, (Τουπογιάννη και Φανουράκη), οδός Μαλικούτη. Το σπίτι αυτό το έχει πιάσει ο Νίκος Αθανασάκης μετά της συζύγου του. Εκεί ήλθε από τη Μέση Ανατολή ο Αριστείδης Παραδεισανός ως ασυρματιστής, ήλθε ο Άλεξ από Κασταμονίτσα, ο Γεώργιος Ανδρουλάκης από Χουδέτσι και πολλοί άλλοι. Τώρα με λιγότερο φόβο από πρώτα, διότι οι Γερμανοί άρχισαν να καταρρέουν σε όλα τα μέτωπα. Μάλιστα και εδώ άρχισε κάποια κίνηση να μαζεύονται…».
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου