Σε ένα τετρασέλιδο φύλλο χαρτιού διαστάσεων 30Χ22 εκ. που βρίσκεται στο αρχείο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου, Β.Δ.Β.Η., έχει αποτυπωθεί η περιοχή του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου. Το σχέδιο έγινε στη δεύτερη και τρίτη σελίδα του τετρασέλιδου. Στην πρώτη σελίδα και πάνω δεξιά, αναγράφεται η φράση «Μάιος 1942» και η τέταρτη σελίδα είναι λευκή.
Στις μεσαίες σελίδες, όπου και το σχεδιάγραμμα, πάνω δεξιά γράφεται το όνομα του δημιουργού : «Καμπάκης Εμμ.». Είναι ένα πλήρες σχέδιο του αεροδρομίου Καστελλίου και των εγκαταστάσεών του, που χρησίμευσε μεταξύ άλλων στο να επιτύχουν τα δύο σαμποτάζ που πραγματοποιήθηκαν σ’αυτό, στις 10 Ιουνίου 1942 και τα μεσάνυχτα της 4ης προς 5 Ιουλίου 1943.
Από το σχέδιο προκύπτει ότι το αεροδρόμιο του Καστελλίου που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου την περίοδο 1941-1944, είχε μήκος 1.800 μ. και πλάτος 500μ. Τα αεροπλάνα βρίσκονταν ανατολικά και έξω από το αεροδρόμιο, μέσα στους ελαιώνες, γύρω από τον βυζαντινό ναό του Αγίου Ιωάννου Λιλιανού. Το αεροδρόμιο προστάτευαν τέσσερις συστοιχίες αντιαεροπορικών, (FLAK) :
Η πρώτη κοντά στο χωριό Λιλιανό, δεξιά του δρόμου που ενώνει σήμερα το Καστέλλι με το Αρκαλοχώρι.
Η δεύτερη λίγο έξω από το Καστέλλι και αριστερά του σημερινού δρόμου Καστέλλι – Χερσόννησος, πάνω από το σημερινό κέντρο διασκέδασης «Το στέκι του Καραπίδη».
Η τρίτη πολύ κοντά στο χωριό Καρδουλιανώ.
Η τέταρτη μεταξύ Καρδουλιανού και Βαρβάρω (Αρχαγγέλου). Αυτή τον επόμενο χρόνο 1943, μετακινήθηκε στην περιοχή που βρίσκεται ο ναός της Παναγίας στο χωριό Μουχτάρω. Στο σχέδιο, τα αντιαεροπορικά του Βαρβάρω χαρακτηρίζονται από τον δημιουργό του σχεδιαγράμματος Μανόλη Καμπάκη «Βαρέα Αντιαεροπορικά».
Στο σχεδιάγραμμα τοποθετείται ένας μεγάλος καταυλισμός των Γερμανών κοντά στο χωριό Διαβαϊδέ, ένας καταυλισμός στο χωριό Λιλιανό και καταυλισμός στα «Βαρέα Αντιαεροπορικά» του χωριού Βαρβάρω.
Δυτικά του Καστελλίου πάνω στον δρόμο Καστέλλι – Ηράκλειο, αποτυπώνεται και το σπήλαιο – αποθήκη των πυρομαχικών του αεροδρομίου. Το σπήλαιο αυτό ονομάζεται σήμερα από τους Καστελλιανούς «Γρόσπηλιος».
Υπάρχουν και οι θέσεις δύο προβολέων, η απόσταση μεταξύ Καρδουλιανού και αντιαεροπορικών που είναι 200 μέτρα και το πλάτος των ελαιώνων στάθμευσης των γερμανικών αεροπλάνων υπολογίζεται από τον Μανόλη Καμπάκη σε 100 με 150 μέτρα.
Κάτω δεξιά στο σχέδιο, διακρίνουμε το βέλος που δείχνει τη θέση του βορρά.
Είναι τόσο μεγάλη η εγκυρότητα και η πληρότητα του σχεδιαγράμματος, ώστε το ΣΣΜΑ αποφάσισε να γίνει σαμποτάζ στο αεροδρόμιο Καστελλίου τις ημέρες της προέλασης του Στρατάρχη Ρόμελ στο μέτωπο της Αφρικής, στις 10 Ιουνίου 1942, τέσσερις ημέρες πριν το μεγάλο σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου που έγινε στις 13 Ιουνίου 1942.
ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΑΜΠΑΚΗΣ
Ποιος ήταν όμως ο αξιωματικός Μανόλης Καμπάκης, δημιουργός του σχεδιαγράμματος του αεροδρομίου Καστελλίου; Ο Λοχαγός Μανόλης Καμπάκης πολέμησε στη μάχη της Κρήτης. Παρέμεινε στο νησί μετά το τέλος της και από το συμμαχικό Στρατηγείο του ανατέθηκε ως αποστολή η παρακολούθηση του αεροδρομίου Καστελλίου από τον Ιούνιο του 1941 που ξεκίνησε η κατασκευή του ως το Φεβρουάριο του 1943.
Για την επίτευξη του στόχου, ο Μανόλης Καμπάκης οργάνωσε μικρή κατασκοπευτική ομάδα από έμπιστους Καστελλιανούς οι οποίοι τον εφοδίαζαν καθημερινά με σημειώματα για την κίνηση του αεροδρομίου και ότι είχε σχέση μ’αυτό. Μετά την αναχώρησή του από την Κρήτη, βρέθηκε το αρχείο του, που είχε αφήσει στο σπίτι του Γιώργου Παπαδόπουλου στο χωριό Ζήντα Μονοφατσίου. Αποτελείται από δεκάδες έγγραφα και χάρτες και η ιστορική του αξία είναι ανεκτίμητη.
Σε συνέντευξη του αντιστασιακού +Γιώργου Ψαράκη από το Αρκαλοχώρι, στον δημοσιογράφο Νίκο Βιδάκη στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» στις 18 Μαρτίου 1980, διαβάζουμε :
«…στα τέλη Μαΐου του 1942, ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Εμμανουήλ Καμπάκης, σύνδεσμος αξιωματικός που κρύβεται στο χωριό Ζήντα, πηγαίνει στο Αρκαλοχώρι και ζητά να δει την τοπική Διοικούσα Επιτροπή της «Κρητικής Εθνικής Επαναστατικής Επιτροπής», που ιδρύθηκε στις αρχές του ίδιου χρόνου από τον ταγματάρχη Ραφτόπουλο…».
Στο βιβλίο «Από το αρχείο της Γκεστάπο – Λίστα καταδιωκόμενων την περίοδο της Κατοχής από τη μυστική χιτλερική αστυνομία» και στις σελ. 71-73 διαβάζουμε :
«Καμπάκης Εμμανουήλ, 30-35 ετών, πρώην Έλληνας λοχαγός, 1,75 ύψος, αδύνατος, καστανά μαλλιά, οβάλ πρόσωπο, καλά δόντια, δεξιά πάνω έχει γέφυρα δοντιών από αλουμίνιο, γέρνει κάπως προς τα μπρος, γκριζοπράσινο κοστούμι, μαύρα στρατιωτικά παπούτσια. GFP 611–4/11/43g – (F) ».
(Η GFP 611 είναι η μυστική ομάδα της περιφερειακής γερμανικής αστυνομίας με έδρα τα Χανιά. Το γράμμα (F) σημαίνει ότι ο καταζητούμενος πρέπει να συλληφθεί άμεσα, να οδηγηθεί στην επόμενη στρατιωτική φυλακή ή σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και η αρμόδια υπηρεσία να λάβει γνώση αμέσως τηλεφωνικά).
Γνωρίζουμε τα ονόματα δύο πατριωτών που εφοδίαζαν τον Μανόλη Καμπάκη με τα ακριβή σχέδια του αεροδρομίου. Ο ένας ήταν ο μηχανικός Γιώργος Χατζηδάκης. Ο άλλος ήρθε από την Αθήνα με την εταιρεία που ανέλαβε εργολαβικά απ τους Γερμανούς την κατασκευή του αεροδρομίου Καστελλίου.
Η εταιρεία ονομάζονταν «Δεληβοριάς – Τριποδάκης – Τζαναβάρας». Αυτή η εταιρεία “όφειλε” να φέρει σε πέρας το έργο δημιουργίας του αεροδρομίου Καστελλίου σε σύντομο χρονικό διάστημα. Γι’αυτό οι κατακτητές χρησιμοποίησαν χιλιάδες εργάτες καταναγκαστικής εργασίας. Το όνομα του δεύτερου συνεργάτη του Καμπάκη, που εργάζονταν στην παραπάνω εταιρεία, ήταν Κωνσταντίνος Κανελής του Λεωνίδα.
Ο πατριώτης με τη μεγάλη προσφορά που σήμερα λίγοι γνωρίζουν, έμεινε τελικά στο Καστέλλι και παντρεύτηκε τη δασκάλα Μαρία Δαϊλάκη. Δυστυχώς όμως, έφυγε νωρίς. Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση, ο Κωνσταντίνος Κανελής αρρώστησε και πέθανε.
Μαρτυρίες για τη δράση του Κωνσταντίνου Κανελή και τη σχέση του με τον Μανόλη Καμπάκη, (που τον εφοδίαζε με ακριβή σχέδια και έδινε πληροφορίες για την επιχειρησιακή δράση του αεροδρομίου), μας δίδουν ο Κίμωνας Ζωγραφάκης και οι απόγονοι της οικογενείας του Στυλιανού Σταυρακάκη, (ένας από τους γιους του Στυλιανού Σταυρακάκη, ο Μιχάλης, εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 6 Ιουλίου 1943 μετά το δεύτερο σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου).
Τον Ιούνιο του 2005 ο +Γιώργος Ψαράκης που έλαβε μέρος στο Α΄ σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου, μας απεκάλυψε ότι και ένας άλλος μηχανικός από το Καστέλλι τον βοήθησε με τα σχέδια του αεροδρομίου.
Ο Γιώργος Ψαράκης αφηγείται : «…όταν μου πρότεινε ο Δουνδουλάκης να βρω δυο συνεργάτες οδηγούς από το Καστέλλι, απευθύνθηκα σε δυο τρεις μορφωμένους που δούλευαν και στα έργα του αεροδρομίου. Αυτοί για διάφορους λόγους αρνήθηκαν, μου είπαν όμως να με βοηθήσουν με όποιον άλλο τρόπο μπορούσαν. Πρότεινα και στον Λευτέρη τον Νιταδώρο να συμμετάσχει.
Αυτός μου είπε ότι θέλει, δεν τον νοιάζει η ζωή του, αλλά δεν ξέρει τι θα κάνει αν τον συλλάβουν οι Γερμανοί και τον υποβάλουν σε βασανιστήρια. Ο Νιταδώρος μου έδωσε ένα πλήρες σχέδιο του αεροδρομίου με όλες του τις λεπτομέρειες από την ίδια την Μπαουλάιτουγκ, (Γερμανική Διοίκηση Εταιρείας Κατασκευών). Όταν το πήγα μετά το σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου στη Μέση Ανατολή και το παρέδωσα στις μυστικές υπηρεσίες, όλοι θαυμάσανε για το πως αυτό ήρθε στα χέρια μου…».
………………………
Από το αρχείο του Λοχαγού Εμμανουήλ Καμπάκη που σήμερα βρίσκεται στην κατοχή του Γεωργίου Παπαδόπουλου από το χωριό Ζήντα Μονοφατσίου, παρουσιάζουμε τρία (3) έγγραφα, διατηρώντας την ορθογραφία και τη σύνταξή τους, κάνοντας συγχρόνως έναν μικρό σχολιασμό για το καθένα.
Έγγραφο 1, (24.8.1942)
«Διαδίδεται ότι ανεκλήθη Ρώμελ. Την 27-8-42 θα διαμένουν εις το στρατόπεδον εργασίας 3.500 εργάται εντός των στόχων εις την Β.Α. πλευράν του Αερ. Καστελλίου σκοπίμως προς αποφυγήν βομβαρδισμού. SOS ανάγκη προ της λειτουργίας του βομβαρδισθή ίνα ματαιωθή τούτο.
Διανυκτερεύουν 150-225 αεροπλάνα καθ’εκάστην. Βομβαρδισμός 22.8.42 συνολικαί ριφθείσαι βόμβαι 8, αι (3) κατέστρεψαν 2 αεροπλάνα, δια τας άλλας δεν εγνώσθη εισέτι απαγορευθείσης επαφής αλλά και αύται έπεσαν επί σοβαροτάτου στόχου.
Ιταλοί εκδηλώνουν επιθυμίαν των λιποτακτήσουν, σοβαραί προστριβαί μετά των Γερμανοϊταλών στρατιωτών. Επισιτιστική κατάστασή των κακή.
απηγορεύθη η κίνησις παντός πλοίου εκ των λυμένων Κρήτης κλπ. Ελλάδος.
αφίχθη βενζινοφορτίον Ηράκλ. τη 22-8-42
Από 1-9-42 ως 10 του αυτού Ιταλικόν Στρατηγείον εγκαθίσταται Ηράκλειον περιερχομένου το ήμισυ του Νομού εις την δικαιοδοσίαν των…».
Σχολιασμός : Ο Λοχαγός Καμπάκης με το παραπάνω σημείωμα δίδει σοβαρές πληροφορίες στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Καταγράφει τους καταναγκαστικούς εργάτες, το πλήθος των οποίων φτάνει τους 3.500 και το σημείο που διανυκτερεύουν. Οι Γερμανοί είχαν διαμορφώσει ένα χωράφι Β.Α σε κοντινή απόσταση από το αεροδρόμιο, περιφραγμένο με σύρματα. Υπήρχαν σκοποί που πυροβολούσαν εκείνους που επιχειρούσαν να αποδράσουν. Ο Καμπάκης ζητά να βομβαρδισθεί πριν ξεκινήσει η λειτουργία του.
Καταγράφει ακόμη πόσα αεροπλάνα διανυκτερεύουν στο αεροδρόμιο, το πλήθος τους κυμαίνεται από 155 ως 225. Είναι η περίοδος της προέλασης του Ρόμελ στο αφρικανικό μέτωπο. Οι Ιταλοί που αναφέρει ο Καμπάκης, είναι οι στρατιώτες που εξυπηρετούσαν τα Ιταλικά αεροπλάνα που επιχειρούσαν από το Καστέλλι. Δίδει ακόμη και την πληροφορία του βομβαρδισμού του αεροδρομίου στις 22 Αυγούστου 1942 και τις απώλειες που είχαν οι Γερμανοί.
Έγγραφο 2, (30.8.1942)
«Τα στρατόπεδα εργασίας άτινα ευρίσκονται εντός των στόχων έχουν σκοπούς : 1) να πληροφορηθεί η προπαγάνδα και ούτως φειδομένης της ζωής των αποφεύγεται βομβαρδισμόν και σοβαράς απωλείας δι’αυτούς 2) με το ότι εστερήθησαν πολλών μεταφορικών μέσων και οικονομίαν καυσίμου ύλης δια την μεταφοράν των εις τα χωρία των ως πρωτύτερον 3) Ή αποστέλουν αυτούς ως αιχμαλώτους εις Γερμανίαν διακαιολογούντες ως εργάτες ως και τόσαι άλλαι αποστολαί 4) Κρατούν τούτους ως ομήρους δια την περίπτωσιν επιχειρήσεων.
Η τελευταία είναι η πλέον υποστηριζόμενη γνώμη διότι από 5θημέρου ευρίσκονται εις επιφυλακήν και περιπολούν αεροπλάνα, αποσπάσματα. Αναμένουν απόβασιν εδήλωσε στρατιώτης τις και παρατηρείται εξαιρετική κίνησις συνεχών συναγερμών. μέτρα ασφαλείας αντιαποβατικά.
Πολλοί στρατιώτες εξεδήλωσαν τους φόβους αυτούς και απεθρασύνθησαν εις βανδαλισμούς. Οι του στρατοπέδου μαρτυρούν !
Εις περίπτωσιν αρνήσεών των κατάσχεται η περιουσία των και κλείνεται εις το στρατόπεδον η οικογένειά των.
Το τρομοκρατικό αυτό μέτρο μετέρχονται πάντα όταν λαμβάνουν δυσάρεστα πολεμικά νέα και όταν πρόκειται να αποσύρουν από εδώ στρατεύματα.
Βομβαρδισμός 22-8 κατέστρεψε 2 βομβαρδιστικά και ζημείας εις 1 ανιχνευτικόν και 1 βαρύ βομβαρδιστικόν άτινα επισκευασθέντα και εις δοκιμαστικήν πτήσιν κατέπεσαν καταστραφέντα με απώλειαν πιλότων.
Βομβαρδισμός 27-8 εις Χερσόνησον βόμβαι 7 αποτέλεσμα 3 Ιταλοί επί του αυτού στόχου. Ν.Α. 100 μέτρα καταυλισμός αυτοκινήτων και άφθονα πυρομαχικά εντός ελαιοδένδρων.
Κατ’αυτάς αναμένουν 1 τάγμα Μελανοχιτώνων το οποίον θα καταλάβει περιοχήν από Μάλλια έως Ηράκλειον.
Επισιτιστική κατάστασις η αυτή εξακολουθεί.
Γερμ. αξ.κός εδήλωσε ότι τα εκ της επιτάξεως ανήκουν εις τον Γερ. Στρατόν τον Γερ. λαόν και τα πλεονάζοντα είναι δικά σας.
Οικονομική κατάστασις περιφερείας μου αξιοθρήνητος. Μισθός στρατιωτών εκ 2 μάρκων ημερησίως εμειώθη εις 1 διό και διεξάγουν μαύρην αγοράν μεγάλην και εκβιάζουν κατοίκους κατάσχοντα και αφαιρούντα βιαίως ως ανήκοντα όλα εις αυτούς».
Σχολιασμός : Ο Μανόλης Καμπάκης ενημερώνει το Συμμαχικό Στρατηγείο για τους λόγους που τα στρατόπεδα των εγκλείστων εργατών καταναγκαστικής εργασίας βρίσκονται γύρω και πολύ κοντά στο αεροδρόμιο Καστελλίου.
Οι Γερμανοί επιδίωκαν μ’αυτό το μέτρο να μη βομβαρδίζεται συχνά το αεροδρόμιο από τα συμμαχικά αεροπλάνα, να έχουν τους υπόδουλους ως ασπίδα ασφαλείας σε περίπτωση επιχειρήσεων προς την αεροπορική βάση του Καστελλίου και να μπορούν να μεταφέρουν κάποιους απ’αυτούς στα στρατόπεδα εργασίας των χωρών του Ράιχ. Οι καταναγκαστικοί εργάτες ονόμαζαν τους χώρους εγκλεισμού τους «Κατσέτες».
Επειδή οι Βρετανοί Αξιωματικοί Σύνδεσμοι στο νησί και το ΒΒC μετέδιδαν σκόπιμα ότι επίκειται απόβαση και απελευθέρωση της Κρήτης, γράφει στο σημείωμά του ο Καμπάκης, ότι οι εργάτες του αεροδρομίου υποφέρουν. Χρησιμοποιεί τη φράση ότι «μαρτυρούν» από τους Γερμανούς.
Ακόμη ο Μανόλης Καμπάκης περιγράφει τους βομβαρδισμούς στο αεροδρόμιο στις 22 Αυγούστου και στη Χερσόνησο στις 27 Αυγούστου, καθώς και τις ζημιές που είχαν ως αποτέλεσμα. Τέλος αναφέρει για τις γερμανικές επιτάξεις όλων των αγαθών των κατοίκων, σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, τα οποία ανήκουν στο γερμανικό στρατό, όπως εξηγούν οι Γερμανοί αξιωματούχοι στους υπόδουλους.
Έγγραφο 3, (19.8.1942)
«Γερμ. στρατ. Αναχωρούν καθ’εκάστην πιθανόν συγκεντρωθέντες Ηράκλειον.
Σημερινή υπάρχουσα δύναμις 1450 Γερμ. και 500 Ιταλοί.
Ηθικόν μεμειωμένον σοβαρά. Επιστολή στρατ. Μη γνωσθείσα συνιστά καλήν συμπεριφοράν εις τους πολίτας. Εξ’αυτής θα εξαρτηθή η τύχη των.
Αεροπλάνα εξακολουθούν παραμένουν περισσότερα από κάθε άλλην φορά καθώς και τα γνωστά 2.
…πυρ/κών και ανταλακτικών αεροπλάνων.
Αεροπόροι … διεξάγουν εμπόριον χαρακτηριστικόν…
Αεροπόρος Αξ.κός επρότεινε πώλησιν μικρού μονοκινητηρίου αεροπλάνου έναντι 8.000 μάρκων.
Εγγενίαση σπίτι στρατιωτών παρά το Μεϊντάνι χωρίου απαγορευθείσης της παραμονής πολιτών.
Επιτελείον μετεφέρθη 100μ. ανατολικώς του πρώτου κατεδαφισθέντος ως εμποδίζοντα τις προσγειώσεις και απογειώσεις».
Σχολιασμός : Ο Λοχαγός Καμπάκης ενημερώνει το ΣΣΜΑ ότι η Γερμανοϊταλική δύναμη στο αεροδρόμιο Καστελλίου στις 19 Αυγούστου 1942 ανέρχεται σε 1.450 Γερμανούς και 500 Ιταλούς. Το ηθικό των κατοχικών στρατευμάτων το σημειώνει ως «μεμειωμένον».
Καταγράφει ένα ασυνήθιστο περιστατικό όπου Γερμανός αξιωματούχος πουλά (σε ποιους άραγε;) ένα μικρό μονοκινητήριο αεροπλάνο αντί 8.000 μάρκων. Τέλος γνωρίζει στο Συμμαχικό Στρατηγείο τα εγκαίνια στην κεντρική πλατεία του Καστελλίου του σπιτιού του Γερμανού στρατιώτη (Soldatenheim).
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου