Την Κυριακή 30 Νοεμβρίου 2025 καις τις 6.00 η ώρα το απόγευμα, στην αίθουσα εκδηλώσεων του 2ου Δημοτικού Σχολείου Αρκαλοχωρίου, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αρκαλοχωρίου και ο Μουσικός και λαογραφικός Σύλλογος “Τεχνών Σπουδή” πραγματοποίησαν εκδήλωση τιμής και μνήμης για τον Πανελλαδικό εορτασμό της Εθνικής Αντίστασης (νόμος 1582/1982) και την 83η επέτειο της ανατίναξης του Γοργοπόταμου που πραγματοποιήθηκε στις 25/26 Νοεμβρίου 1942.
Η εκδήλωση ήταν αφιερωμένη στο μεγάλο ιστορικό γεγονός της ανατίναξης του Γοργοπόταμου από τους άντρες της ενωμένης Εθνικής Αντίστασης των Οργανώσεων του ΕΛΑΣ (Άρης Βελουχιώτης) και του ΕΔΕΣ (Ναπολέοντας Ζέρβας) και τελέστηκε υπό την αιγίδα του Δήμου Μινώα Πεδιάδας.
Η εκδήλωση περιελάμβανε ομιλία της κ. Άννας Μανουκάκη Μεταξάκη, φιλόλογο και ιστορικής ερευνήτριας με θέμα : Οι κάτοικοι του Αρκαλοχωρίου και της γύρω περιοχής στην Αντίσταση κατά του Άξονα στα χρόνια της Κατοχής και μια δεύτερη ομιλία της εκπαιδευτικού κ. Αργυρώ Λυραράκη – Γαρεφαλλάκη με θέμα : Εθνική Αντίσταση … που επάνω της τσακίζεται των Γερμανών το διάβα …
Στην εκδήλωση συμμετείχαν και πολλά παιδιά του Πολιτιστικού Συλλόγου Αρκαλοχωρίου με απαγγελίες ποιημάτων και αφηγήσεις αποσπασμάτων με θέμα την Αντίσταση.
Ζητήσαμε ευγενικά και μας παραχωρήθηκε από την ίδια, η ομιλία της καταξιωμένης εκπαιδευτικού Αργυρώ Λυραράκη, την οποία με σεβασμό παρουσιάζουμε :
Φωτιές σκορπούν τα σύννεφα κι οι θάλασσες κι οι ξέρες …
Λαοί και χώρες φθείρονται σε φονικά παιγνίδια …
Παντού νεκροί και χαλασμοί με βόμβες και με σφαίρες.
Παντού συντρίμια, συμφορές, φωτιές κι αποκαΐδια …
Η Ευρώπη πέφτει, προσκυνά τους Γερμανούς … Τι μένει ;
Η Ελλάδα ! Κι όμως την τραβούν μες στης σκλαβιάς το δράμα
γεμάτη με νωπές πληγές δαφνοστεφανωμένη …
Ο κόσμος πέρα καρτερεί μ’ελπίδα κάποιο θάμα,
κι η Ελλάδα μόνη, αδούλωτη, περήφανη πατρίδα,
δεν τρέμει ! Δεν λιποψυχά ! Δεν γονατίζει σκλάβα
μα στέκει αντρίκια ! Γίνεται της Λευτεριάς ασπίδα
κι επάνω της τσακίζεται των Γερμανών το διάβα …
Κυρίες και κύριοι
Έτσι περιγράφει εν συντομία ο ποιητής Κώστας Ψαράκης το ξεκίνημα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Και στα συγκλονιστικά γεγονότα του, ομφαλική θέση κατέχει αναμφισβήτητα η Μάχη της Κρήτης τον Μάη του’41. Η Ελλάδα βέβαια λύγισε κάτω από το βάρος της σύγχρονης και τρομερής γερμανικής μηχανής.
Κυρίαρχοι κατακτητές πλέον οι υπάνθρωποι του Χίτλερ, στρέφονται με λύσσα πάνω στον άμαχο πληθυσμό, για να τον τιμωρήσουν για την ηρωική του αντίσταση. Ο αγκυλωτός σταυρός κυματίζει παντού. Η Ελληνική όμως ψυχή δε λύγισε και δε νικήθηκε.
Αδάμαστη και ανυπόταχτη, κτυπημένη δυνατά στο αμόνι των αγώνων και των θυσιών, έσκυψε στη γη για να θάψει τους νεκρούς της, περιποιήθηκε τα βαριά της τραύματα κι άρχισε την αντίσταση χωρίς την παραμικρή καθυστέρηση. Μέσα σ’αυτή τη γενική Ελληνική αντίσταση, ξεχωριστή θέση κατέχει η Εθνική Αντίσταση της Κρήτης.
Πριν ακόμα σιγήσουν τα όπλα των αγωνιστών της Μάχης της Κρήτης, ο λαός της αρχίζει τον αγώνα οργανωμένα εναντίον των κατακτητών με τις ευλογίες και τη συμπαράσταση της εκκλησίας.
Ομάδες και μεμονωμένα άτομα δεν καταθέτουν τα όπλα, δε συμβιβάζονται, αλλά «ανεβαίνουν στα βουνά για τη συνέχιση του αγώνα». Ένοπλες αντάρτικες ομάδες συγκροτούνται στην Κρήτη και ο λαός μας τις αναφέρει χαρακτηριστικά :
Γιάννης Ποδιάς και Μπαντουβάς και Νίκος Σαμαρείτης
Πετρακογιώργης, Σατανάς, οι ένδοξοι της Κρήτης
και των Ανωγειανώ Αρχηγός ο Γιάννης Δραμουντάνης
τα κατορθώματα αυτηνού, άνθρωπος δεν τα κάνει.
Θε μου και δώστος δύναμη μαζί και προστασία
να φέρουνε στην Κρήτη μας ξανά Ελευθερία !
……………………..
Θα μπορούσαμε να μιλάμε για μέρες πολλές για τα κατορθώματα της γενιάς του’40, για τους ανθρώπους που είπαν το μεγάλο ΟΧΙ τη στιγμή που έπρεπε.
Θα προσπαθήσω να προσεγγίσω τα γεγονότα εκείνα μέσα από ριζίτικα και από κείμενα συγγραφέων μας. Ας δούμε λοιπόν τα γεγονότα με τη σειρά :
Ούλες οι χώρες πέσανε κι ούλες εσκλαβωθήκαν
κι έμειν’η Κρήτη μοναχή με δυο θεριά μεγάλα.
Πόλεμο κάνει στη στεριά, πόλεμο στον αέρα,
πόλεμο κι εις τη θάλασσα κάνει νύχτα και μέρα.
Τρέχει το αίμα ποταμός, χύνεται σαν τη βρύση,
μα πάλ’η Κρήτη πολεμά ώστε που να νικήσει
κι ώστε να διώξει τα θεριά που’ρθανε να τη φάνε.
……………………
Η καθολική συμμετοχή όλων των νομών της Κρήτης στην Αντίσταση και η πίστη τους στις αθάνατυες αξίες της ανυπόταχτης κρητικής ψυχής, φαίνονται καθαρά στους στίχους του Μιχαήλ Καυκαλά :
Ασκέρι – ασκέρι σμίγουνε στη Κρήτης οι αντρειωμένοι
Τσι ρίζες – ρίζες πορπατού και βγαίνουν εις τα όρη.
Τ’άγρια πουλιά ξεστένουνται και τσοι ρωτούν τ’αγρίμια
είντα γυρένε στα γκρεμνά, στων αετώ τσοι τόπους
κι αφήκαν έρμα τα χωργιά και τσι φωθιές ν’ανάφτου,
τσοι σκοτωμένους άθαφτους, τα ζωντανά παντέρμα,
τ’αμπέλια ακουτσοτρούλιστα, τ’αλώνια χορθιασμένα.
Και δίδει την απόκριση γεις απ’τον γΚαλλικράτη
«ο Μάης κι αν επέρασε κι εμπήκεν ο Ιούνης
η μάχη δεν ετέλεψε μα ξακλουθά να βράζει».
Κι αρχίζουν τρεις Ανωγειανοί μ’ένα Γεραπετρίτη
κι άλλος από την γΚίσσαμο με δυο Ροδακινιώτες
να τραγουδούν τη ξαστεργιά, να παίρνουνται τα όρη.
Και ξεκινούν τζι μπαλωτές οι Μυλοποταμίτες,
Μαλεβιζιώτες, Στειακοί κι άντρες τ’Αποκορώνου
και Σφακιανοί καλόσειροι κι οι γι-Αγιοβασιλιώτες.
Κι έρχουντ’από τη γΚάντανο και μπόλικοι απ’τη Βιάννο,
απ’του Κρουσώνα τσι μεργιές και του Ζαρού τσοι τόπους
κι απ’του Ρεθέμνους τα χωργιά κι από το Μεραμπέλο
και καπετάνιοι Καστρινοί κι απ’τ’Αμαργιου τσι μπάντες.
Κι ομάδι μνώγου στο Θεό κι εις την αντρειά τση Κρήτης
πως τον αγκυλωτό σταυρό δε ντόνε προσκυνούνε
τη γκεφαλή δε σκύφτουνε, τ’άρματα δε τ’αφήνου
κι ώστε να στέκει Γερμανός θα τόνε καταλυούνε.
…………………….
Οι βαρβαρότητες εναντίον του άμαχου πληθυσμού, με συλλήψεις και ομαδικές εκτελέσεις, με στρατόπεδα συγκέντρωσης κλπ., άρχισαν αμέσως με τη Γερμανική κατοχή της νήσου και ως αντίποινα. Πρώτο θύμα η Κάνδανος (1 Ιουνίου 1941), τα Ανώγεια, η Βιάννος κλπ.
Απού την Κάντανό’ρχομαι κι απού τ’Αποπηγάδι,
δε με ρωτάτε είντ’άκουσα, δε με ρωτάτε είντά’δα ;
Είδα τα σπίτια τρόχαλο, τσ’αυλές χορταριασμένες,
κι άκουσα στα χαλάσματα κι έκραζαν νυχτοπούλια.
Κι εκειά στο έμπα του χωριού, νιους Γερμανού το μνήμα
και δίπλα μαρμαρόπλακα που’γραφε αυτά τα λόγια :
«Επά’τανε η Κάντανο κι εκαταστρέψαμέ τη
και μπλιο δε θα ξαναχτιστεί κι έρημη απομείνει
γιατί΄καμε βαριές ζημιές στω Γερμανώ τ’ασκέρι».
Μα η Κάντανος εχτίστηκε καλύτερη απού πρώτα.
……………………….
Ο Μανόλης Κοντάκης μας περιγράφει χαρακτηριστικά την Αντίσταση και την καταστροφή στη Βιάννο :
Ξένε στη Βιάννο σαν θα πας, κοίτα ολόγυρά σου
θα δεις τα μαύρα που φορούν και θα πιαστεί η καρδιά σου.
Θα δεις τα σπίτια ολόμαυρα, καμένα, γκρεμισμένα
και μέσα στα χαλάσματα χορτάρια φυτρωμένα.
Θα δεις γυναίκες π’έχασαν τους άντρες, τα παιδιά τους
κι αν τους μιλήσεις, θα αιστανθείς την πίκρα στην καρδιά τους.
Κι αν τύχει κι είναι του Σταυρού και πας στην εκκλησία
θ’ακούσεις πόσοι άνθρωποι εγίνανε θυσία.
-Ξένε μην κλαις,
στη Βιάννο μας εσκότωσαν, μας έκαψαν, μα ζούμε.
το δέντρο που μ’αίμα άνθισε, της Λευτεριάς φρουρούμε !
…………………….
Τέσσερα χρόνια θα κρατήσει η Γερμανική κατοχή. Χρόνια μαύρα και σκοτεινά στα οποία έλαμψε πάλι η κρητική παλικαριά. Οι ομαδικοί τάφοι της Αγυιάς και του Αλικιανού θα στέκουν στους αιώνες άφωνοι μάρτυρες της αγάπης των Κρητικών για την ελευθερία τους.
Τέσσερις χρόνους στα βουνά, αλληλαδερφωμένοι
με δίχως αλληλομαχιά, τον όρκο κάνουν έργο.
Σα ντα γεράκια χύνουνται απ’τσι κορφές στσι ρίζες
κι από τσι ρίζες στα χωργιά, στσοι κάμπους και στσι χώρες
και μπροσκιαδάζου ντον εχθρό και τόνε πελεκούνε
και κάνουσί ντου εζημιές στον γκόσμο απού γροικούνται
και ντου χαλού ντα σκέδια και τόνε σαρσιντίζου.
Κι ούλοι αψηφού ντο θάνατο, δε τζοι τρομάσσου βόλια
μόνο λυπούνται τα χωργιά απού τα καιν’οι Ούννοι
και νιους και γέρους και παιδιά τσοι στένουνε στο ντοίχο,
για δεν εγίνουντο κιανείς προδότης και σπιούνος,
παρά τσοι καλοδέχουντο, αντάρτες και συμμάχους
κι εχώνα τσοι στα σπίθια ντως, σε τρύπες και σε σπήλιους
κι απ’το στέρημά ντωνε αποχερίζασί τζοι.
(Μιχάλης Καυκαλάς)
……………………
Και πολεμούνε οι Κρητικοί με νύχια και με δόντια
με δίχως όπλα : Μοναχά μες της καρδιάς τη φλόγα,
για να μην ξανασκλαβωθεί ποτέ, ποτέ η μάνα Κρήτη !
Μέρα και νύχτα τον εχθρό μ’αντρεία επολεμούσαν
κι είδε το άδικο ο Θεός κι έδωσε την ευχή Του
και τον εγονατίσανε κι ελευθερώθη η Κρήτη !
(Ρένα Μπαντουβά – Μελά)
…………………..
Στην Κρήτη ήταν η πρώτη φορά που οι Γερμανοί αντιμετώπιζαν αντίσταση από τον τοπικό πληθυσμό, δηλαδή από αστράτευτους και απόστρατους ηλικιωμένους άνδρες, καθώς και από γυναίκες και παιδιά.
Θα ολοκληρώσω την ομιλία μου, διαβάζοντας ένα ποίημα του Κώστα Ψαράκη που δείχνει τη συμμετοχή των παιδιών στην Αντίσταση και ένα κείμενο του μεγάλου μας συγγραφέα και στοχαστή Νίκου Καζαντζάκη, που περιδιαβαίνοντας τα χωριά της Κρήτης, καταγράφει τις νωπές ακόμα πληγές της.
Θυμάμαι … Μαύρη κατοχή … Λαχτάρα, τρόμος,
συλλήψεις, μπλόκα, τουφεκιές, κραυγές του πόνου …
Τι καρδιοχτύπι ! Κι ΄ύστερα, βουβός κι ο δρόμος,
νεκροί κι οι φίλοι στα γυρίσματα του χρόνου…
Θυμάμαι κάποιο Μανωλιό … Τι παλικάρι !
Μικρός στα χρόνια, μα μεγάλος στο μυαλό του,
κρατούσε πάντα μια σφυρίχτρα κι ένα ζάρι
κι η Παναγίτσα μας κρεμόταν στο λαιμό του.
Μαζί καπνίζαμε, σφυρίζαμε στους δρόμους
και δήθεν πίνοντας κρασί με το ποτήρι
μπογιά σαν αίμα κουβαλούσαμε στους ώμους
της Λευτεριάς μα μην χαλάσουμε χατήρι…
Θυμάμαι πως πολλές φορές, μαζί με άλλα
συνθήματα για Λευτεριά, στα πανηγύρια,
ενώ παγώναμε χωρίς ψωμί και γάλα
και δεν ανοίγαμε για φως τα παραθύρια,
τη νύχτα τρέχαμε στα λιόφυτα, στ’αμπέλια…
Παγίδες βάζαμε στα τανκς και στο λιμάνι
Και στις εκρήξεις τους ξεσπούσαμε σε γέλια
Γι’αυτούς που θάβονταν εκεί χωρίς λιβάνι…
Μα μια νυχτιά σφιχτό το μπλόκο… Παραζάλη…
Στο πεζοδρόμιο μια σφυρίχτρα κι ένα ζάρι …
Πιο κει στο δρόμο Γερμανοί… Και μες στην πάλη
γεμάτο μ’αίματα, νεκρό το παλικάρι…
………………
Σ’ένα χωριό, τα Μεσκλά, είδα μια μάνα που της είχαν σκοτώσει τους δυο γιους της, γιατί είχε σπίτι της κι έκρυβε 8 μήνες δύο Άγγλους στρατιώτες. Το’μαθαν οι Γερμανοί κι ήρθαν, της έκαψαν το σπίτι, της σκότωσαν τους γιους της και τώρα στέκουνταν απόξω από τα χαλάσματα λιγνή χαροκαμένη, με μάτια όλο φλόγα και μου μιλούσε :
-Το ίδιο βράδυ που σκότωσαν τους γιους μου πέρασαν, νύχτα βαθειά, δυο Εγγλέζοι που τους κυνηγούσαν οι σκύλοι οι Γερμανοί. Κάπνιζε ακόμη το σπίτι μου, μα εγώ είχα τρυπώξει σε μια γωνιά και έκλαιγα. Με άκουσαν οι Εγγλέζοι, ζύγωσαν.
-Ψωμί ! μου φώναξαν, ψωμί !
Οι χωριανοί μου είχαν δώσει μια κουλούρα κριθαρόψωμο, μα εγώ δεν είχα όρεξη να φάω, δεν κατέβαινε η μπουκιά από τον λαιμό μου. Τους έδωκα το ψωμί. Κρύωναν, τους έδωκα και μια κουβέρτα, που μου είχαν δώσει, βγήκα από τη γωνιά και τους έβαλα να κοιμηθούν.
Γιατί τάκαμες όλα αυτά ; ρώτησα. Οι Εγγλέζοι δε φταίγαν που σκότωσαν τους γιους σου;
Τόκαμα, αποκρίθηκε, γιατί είχαν κι αυτοί μανάδες και κατέχω ίντα θα πει πόνος της μάνας …
Αργυρώ Λυραράκη
Αρκαλοχώρι, Κυριακή 30 Νοεμβρίου 2025
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου