Στις 20 Μαΐου 1941, ξεκίνησε η επιχείρηση Ερμής του γερμανικού στρατού για την κατάληψη της Κρήτης. Οι κρητικοί μαζί με άνδρες των συμμάχων αντιστάθηκαν σθεναρά στους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές, οι μάχες ήταν σκληρές, οι απώλειες και από τους δύο αντιμαχόμενους μεγάλες.
Η Μάχη της Κρήτης είχε διάρκεια δώδεκα ημερών. Από 20 ως 31 Μαΐου 1941. Στο τέλος η Κρήτη έπεσε στα χέρια των Γερμανοϊταλών. Τους νομούς Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου κράτησαν οι Γερμανοί, τον νομό Λασιθίου οι Ιταλοί.
Από την 1η Ιουνίου 1941 η Κρήτη βυθίστηκε στο σκοτάδι. Μοναδικό φως στην καταχνιά, η Αντίσταση των Κρητών εναντίον των δυνάμεων του άξονα. Αμέσως μετά την κατάληψη της Κρήτης, σχηματίστηκαν αντιστασιακές οργανώσεις και ομάδες.
Το πρώτο οργανωμένο «αντάρτικο» στην Ελλάδα, ξεκίνησε από την Κρήτη και το πρώτο οργανωμένο σαμποτάζ εναντίον των δυνάμεων του άξονα στην Ευρώπη, εξελίχτηκε στην Κρήτη στις 10 Ιουνίου 1942. Η επιχείρηση της 10ης Ιουνίου 1942 έγινε στο αεροδρόμιο Καστελλίου από ομάδα συμμάχων αξιωματικών και ανδρών της Αντίστασης, (Κίμωνας Ζωγραφάκης, Γιώργος Ψαράκης, Κωστής Μαυραντωνάκης).
Τα τεκμήρια της δολιοφθοράς στο αεροδρόμιο Καστελλίου παρουσιάστηκαν κατά την επίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας Προκόπιου Παυλόπουλου στο Καστέλλι Πεδιάδος την Κυριακή 9 Ιουνίου 2019 και την ανακήρυξή του από το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Μινώα Πεδιάδας σε επίτιμο δημότη.
Ως τις αρχές Ιουλίου 1945 που οι τελευταίοι Γερμανοί εγκατέλειψαν το νησί από το λιμάνι της Σούδας, εκατοντάδες εγκλήματα διαπράχθηκαν από τους κατακτητές.
(Οι Γερμανοί κατείχαν την Κρήτη 1.496 ημέρες, από 1 Ιουνίου 1941 ως 5 Ιουλίου 1945). Ήταν εγκλήματα εναντίον της ζωής και της περιουσίας των Κρητικών. Εγκλήματα με το “αφήγημα” των αντιποίνων και τη συμμετοχή και δράση των κρητικών εναντίον του κατοχικού στρατού.
Μία προσπάθεια ταξινόμησης αυτών των εγκλημάτων, μας δίδει τα εξής αποτελέσματα:
α) Ομαδικές εκτελέσεις των Γερμανών αλεξιπτωτιστών από την πρώτη ημέρα της Μάχης της Κρήτης (20 Μαΐου 1941) ως το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1941.
β) Ομαδικές εκτελέσεις του κατοχικού στρατού από 10 Σεπτεμβρίου 1941 ως τις τελευταίες ημέρες που παρέμειναν στην Κρήτη στις αρχές Ιουλίου 1945. Η Γερμανία και το Γ΄ Ράιχ παραδόθηκαν άνευ όρων στους συμμάχους την 9η Μαΐου 1945. Τα τελευταία θύματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη, ήταν Κρητικοί ! Ο κατοχικός στρατός ως τα τέλη του Ιουνίου 1945, εκτελούσε Κρήτες πατριώτες.
γ) Λεηλασίες, πυρπολήσεις και ανατινάξεις χωριών.
δ) Καταναγκαστική εργασία.
ε) Κήρυξη περιοχών ως νεκρών ζωνών
στ) Επιτάξεις προϊόντων (γεωργικών και κτηνοτροφικών) καθώς και οικιών πλησίον των οχυρωματικών έργων των κατακτητών.
ζ) βομβαρδισμοί γερμανικής αεροπορίας, (καταστροφές υποδομών, θύματα μεταξύ των αμάχων)
η) Φυλακίσεις και βασανισμοί στις φυλακές της Κρήτης, αποστολές και εγκλεισμοί Κρητών πατριωτών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εργασίας του Ράιχ.
θ) Έλλειψη τροφής, έλλειψη φαρμάκων, παιδική θνησιμότητα και σχολική διαρροή Στην κατηγοριοποίηση των γερμανικών ανοσιουργημάτων, δεν συμπεριλάβαμε εκατοντάδες μοναχικές εκτελέσεις ανδρών και γυναικών, ιερωμένων, ηλικιωμένων και παιδιών, που διαπράχθηκαν τα κατοχικά χρόνια σε όλη την Κρήτη.
Ομαδικές εκτελέσεις των Γερμανών αλεξιπτωτιστών από την πρώτη ημέρα της Μάχης της Κρήτης (20 Μαΐου 1941) ως το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1941
Οι ομαδικές εκτελέσεις των Γερμανών αλεξιπτωτιστών χωρίζονται σε δύο περιόδους Από 20 ως 31 Μαΐου 1941, στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης και από 1 Ιουνίου ως 9 Σεπτεμβρίου 1941, με το αφήγημα των «αντιποίνων», για τη συμμετοχή του πληθυσμού στη Μάχη της Κρήτης και στην αρρωγή και περίθαλψη των συμμάχων στρατιωτών
Στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης και το διάστημα από την 1η Ιουνίου ως τις 9 Σεπτεμβρίου 1941, οι γερμανοί «ιππότες» και οι αξιωματούχοι του Γ΄ Ράιχ διέπραξαν στην Κρήτη 32 ομαδικές εκτελέσεις, (εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας) και πυρπόλησαν πέντε (5) χωριά. Την Κάντανο, τον Σκηνέ και την Αγυιά στον νομό Χανίων, το Αστέρι και το Άδελε στον νομό Ρεθύμνου.
Υπεύθυνοι ο Αντιπτέραρχος Στούντεντ (Διοικητής από 1 Ιουνίου ως 8 Ιουλίου 1941) και ο Στρατηγός Αντρέ (από 9 Ιουλίου 1941 ως 10 Ιανουαρίου 1943).
Το καλοκαίρι του 1943 βρέθηκαν νεκροί σε ένα ξεροπήγαϊδο του χωριού Καλονή Πεδιάδος Ηρακλείου τέσσερις Γερμανοί αλεξιπτωτιστές. Είχαν ριχτεί εκεί κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης. Συνέλαβαν ως υπαίτιους τρεις κατοίκους της Καλονής, τον Νικόλαο Κριτσωτάκη, τον Μανόλη Ροκαδάκη και τον Γεώργιο Φιλιππάκη.
Τους οδήγησαν στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου και τους εκτέλεσαν με το “αφήγημα των αντιποίνων” για τη συμμετοχή τους στη Μάχη της Κρήτης. Και γι’ αυτήν την εκτέλεση – δολοφονία, υπεύθυνος ήταν ο Στρατηγός Μπρόγερ,
Η ιδεολογία του φασισμού και ναζισμού των ανδρών του Γ΄ Ράιχ στηρίζονταν σε τρεις «αρχές ;». Την αρχή της ασύμμετρης απάντησης, την αρχή της συλλογικής ευθύνης και την αρχή της άρσης της διάκρισης εμπολέμων και αμάχων.
Οι γερμανοί ισχυρίζονταν πως : Στην αρχή της ασύμμετρης απάντησης, για κάθε απώλεια των κατοχικών στρατευμάτων, τα θύματα από τον ντόπιο πληθυσμό έπρεπε να είναι πολλαπλάσια. Στην αρχή της συλλογικής ευθύνης, η επιβολή αντιποίνων γενικής μορφής, επέβαλε να τιμωρείται όλος ο ανδρικός πληθυσμός από τις γύρω περιοχές με μια προκαθορισμένη αναλογία, διότι δεν ενδιέφερε τους Γερμανούς αξιωματούχους ο εντοπισμός των ενόχων της ενέργειας που διαπράχθηκε.
Τέλος, στην αρχή της άρσης της διάκρισης εμπολέμων και αμάχων, που την τοποθετούν χρονικά μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 1943.
Στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης από 20 ως 31 Μαΐου 1941, αλλά και των χρόνων της κατοχής που ακολούθησαν, οι δυο πρώτες «αρχές;» εφαρμόστηκαν από την πρώτη ημέρα, η τρίτη «αρχή;» της διάκρισης εμπολέμων και αμάχων ακυρώθηκε την πέμπτη ημέρα της Μάχης και όχι τον Σεπτέμβρη του 1943. Την ημέρα αυτή, 24 Μαΐου 1941, γερμανοί αλεξιπτωτιστές εκτέλεσαν στο χωριό Κακόπετρος Χανίων πέντε γυναίκες και ένα παιδί τριών ετών.
Αμέσως μετά τη Μάχη της Κρήτης, ο Χίτλερ μιλώντας στον κρατικό ραδιοφωνικό σταθμό του Βερολίνου, τόνισε ότι οι γερμανοί αλεξιπτωτιστές έδωσαν στην Κρήτη μία «ιπποτική» και ηρωική μάχη.
Μελετώντας τα γεγονότα της Μάχης, προσπαθούμε να εντοπίσουμε και να κατανοήσουμε αυτόν τον ηρωισμό. Πάνοπλοι, με εφεδρείες και άφθονα πυρομαχικά, αντιμετώπισαν στρατιώτες των συμμάχων, Έλληνες νεοσύλλεκτους, χωροφύλακες, τους μαθητές της Σχολής Ευελπίδων και άοπλους Κρητικούς, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε σε ποια μάχη εμφανίστηκε αυτός ο ηρωισμός.
Στο ύψωμα 107 στο Μάλεμε που το εγκατέλειψαν οι Βρετανοί, στη μάχη της Καντάνου, στις μάχες στο Καστέλλι Κισσάμου, στον Ταυρωνίτη, στην κοιλάδα του Αλικιανού, στην πόλη των Χανίων, στην πόλη του Ρεθύμνου, στην Πηγή και στον Λατζιμά Ρεθύμνου, στην πόλη του Ηρακλείου, στο Σκαλάνι, στην περιοχή του Κοψά; Σε όλες τις μάχες ηττήθηκαν και χιλιάδες αλεξιπτωτιστές «χάθηκαν». Η αντίσταση του λαού, ήταν κάτι που δεν το περίμεναν. Είχαν ζυμωθεί με το αφήγημα του ανίκητου στρατού.
Συνολικά, οι ομαδικές εκτελέσεις των Γερμανών αλεξιπτωτιστών κατά τη Μάχη της Κρήτης από 20 Μαΐου και ως τις 9 Σεπτεμβρίου 1941 ανέρχονται στον αριθμό 32. Στον νομό Χανίων δεκαεννέα (19). Πλακάλωνα Κισσάμου, Κακόπετρος, Αλικιανός (3), Μάλεμε (2), Κοντομαρί, Κάντανος, Στέρνες Ακρωτηρίου, Ταυρωνίτης, Σκηνέ, Αγυιά, Πατελάρι, Βρύσες Κυδωνίας, Κυρτωμάδος, Περιβόλια, Χώρα Σφακίων και Παλαιόχωρα.
Στον νομό Ρεθύμνου δέκα (10). Σταυρωμένος 20 Μαΐου 1941 και 21 Μαΐου 1941, Μισίρια (3), Αστέρι (2), Άδελε, Λούτρα και Παγκαλοχώρι.
Στον Σταυρωμένο Ρεθύμνου καταγράφηκε η πρώτη ομαδική εκτέλεση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στην Κρήτη. Το βράδυ της πρώτης ημέρας της Μάχης της Κρήτης, δολοφόνησαν εννέα Κρητικούς.
Στον νομό Ηρακλείου τέσσερις (4). Αγάκου Μετόχι, Λιοφυτάκι Γουρνών, Σκαλάνι και Ξηροπόταμος.
Ομαδικές εκτελέσεις του κατοχικού στρατού από 10 Σεπτεμβρίου 1941 ως τις τελευταίες ημέρες που παρέμειναν στην Κρήτη (αρχές Ιουλίου 1945)
Μετά το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1941, η τακτική των γερμανών αξιωματούχων δεν άλλαξε. Προκειμένου να καταστείλουν το πατριωτικό σθένος και να καταρρίψουν το ηθικό των Κρητών, τη συμμετοχή τους στις τάξεις των ανταρτών και της ένοπλης Κρητικής Αντίστασης, να διασπείρουν τον φόβο σε όλες τις κοινωνικές τάξεις των υπόδουλων, να επιβάλουν υποταγή και υπακοή στον στρατό κατοχής και να σταματήσει η αντιστασιακή δράση, συνέχισαν τις ομαδικές εκτελέσεις – δολοφονίες.
Οι αριθμός τους ξεπερνά τις εφτά δεκάδες. Ενδεικτικά να αναφέρουμε τις εκτελέσεις των 62 Μαρτύρων στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου στις 3 και 14 Ιουνίου 1942, στον Γουρνόλακκο του Ψηλορείτη στις 3 και 5 Σεπτεμβρίου 1943, των χωριών της Βιάννου τον Σεπτέμβριο του 1943, των χωριών του Κέδρους τον Αύγουστο του 1944, των Βοριζίων, των Ανωγείων, της Δαμάστας, του Μαράθου, του Σοκαρά, των Σουρβούλων, της Γέργερης, της Καλής Συκιάς, του Καλλικράτη, τις δεκάδες ομαδικές δολοφονίες στο κολαστήριο της Αγυιάς.
Οι ομαδικές εκτελέσεις στην Κρήτη και από τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές και από τον φασιστικό και ναζιστικό κατοχικό στρατό στη συνέχεια, υπερβαίνουν σε πλήθος τον αριθμό 100.
Λεηλασίες, πυρπολήσεις και ανατινάξεις χωριών
Ως μαρτυρικές πόλεις και χωριά, η Ελληνική Πολιτεία με διάταγμα που υπογράφει ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, χαρακτηρίζει εκείνες τις πόλεις και τα χωριά που υπέστησαν τις βαρβαρότητες των κατοχικών στρατευμάτων, εκείνα τα χωριά που μεγάλος αριθμός των κατοίκων τους εκτελέστηκαν και εκείνα που έχουν πυρποληθεί.
Το σύνολο των μαρτυρικών χωριών της Ελλάδας ανέρχεται στον αριθμό 151 στις οκτώ περιφέρειες της χώρας. Η τελευταία απόφαση αναγνώρισης μαρτυρικών πόλεων και χωριών της Ελλάδας, (όπου συμπεριλαμβάνονται 19 χωριά και μία πόλη), δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ με αριθμό 146 και ημερομηνία 8 Αυγούστου 2025.
Στην Κρήτη είναι χαρακτηρισμένα 43, τα περισσότερα από όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας και κατανέμονται ως εξής : 10 χωριά στον νομό Ρεθύμνου, 19 χωριά στον νομό Ηρακλείου, 10 χωριά στον νομό Χανίων και 4 χωριά στον νομό Λασιθίου.
Αναλυτικά, τα μαρτυρικά χωριά της Κρήτης είναι τα εξής: Αβδελλάς Ρεθύμνου, Άγιος Βασίλειος Βιάννου Ηρακλείου, Αμιράς Ηρακλείου, Άνω Βιάννος Ηρακλείου, Άνω Μέρος Ρεθύμνου, Ανώγεια Ρεθύμνου, Βαχός Ηρακλείου, Βορρίζα Ηρακλείου, Βρύσες Αμαρίου Ρεθύμνου, Γδόχια Λασιθίου, Γερακάρι Ρεθύμνου, Δαμάστα Ηρακλείου, Έμπαρος Ηρακλείου, Κακόπετρος Χανίων, Καλάμι Ηρακλείου, Καλή Συκιά Ρεθύμνου, Καλλικράτης Χανίων, Καμάρες Ηρακλείου, Κάνδανος Χανίων, Κάτω Βιάννος Ηρακλείου, Κάτω Σύμη Ηρακλείου, Κεφαλοβρύσι Ηρακλείου, Κοντομαρί Χανίων, Κοξαρέ Ρεθύμνου, Κουστογέρακο Χανίων, Κρύα Βρύση Ρεθύμνου, Λιβαδάς Χανίων, Λοχριά Ρεθύμνου, Μαλάθυρος Χανίων, Μαγαρικάρι Ηρακλείου, Μονή Χανίων, Μουρνιές Λασιθίου, Μύρτος Λασιθίου, Πεύκος Ηρακλείου, Ρίζα Λασιθίου, Σαχτούρια Ρεθύμνου, Σάρχος Ηρακλείου, Σκινέ Χανίων, Σοκαράς Ηρακλείου, Σούγια Χανίων, Συκολόγος Ηρακλείου, Τυμπάκι Ηρακλείου και Χόνδρος Ηρακλείου.
Είναι γνωστό ότι ο κατοχικός στρατός πυρπόλησε και κατέστρεψε περισσότερα από 50 χωριά της Κρήτης, αφού πρώτα τα λεηλάτησε. Λάδια, κρασιά, μέλι, δημητριακά, τυροκομικά προϊόντα, οικόσιτα ζώα και κοπάδια, ρούχα, υφαντά, κοσμήματα, χρήματα, ότι πολύτιμο υπήρχε μέσα στα σπίτια, κατέληγαν στους Γερμανούς. Η λεηλασία διαρκούσε τόσο, όσο χρειάζονταν τα γερμανικά στρατεύματα να αδειάσουν τα σπίτια και μετά να βάλουν φωτιά και να τα ανατινάξουν.
Ενδεικτικά αναφέρουμε την αρπαγή των λειτουργικών σκευών και εικόνων του ναού της Παναγίας στον Καλλικράτη, την αρπαγή των εξαιρετικών εικαστικών έργων του μεγάλου ζωγράφου και αγιογράφου Μανόλη Σαριδάκη από το σπίτι του στην Κασταμονίτσα Πεδιάδος, των χρυσών λιρών των Εβραίων της Κρήτης, τα Ανωγειανά υφαντά που σήμερα στολίζουν τα πλουσιόσπιτα στη Γερμανία κ.ά.
Καταναγκαστική εργασία
Με διαταγές των γερμανών Διοικητών του «Φρουρίου Κρήτης», Στούντεντ, Αντρέ, Μπρόγερ, τα έτη 1941-1943, καθορίστηκαν οι όροι καταναγκαστικής εργασίας των Κρητών στα οχυρωματικά έργα που σχεδίασαν οι κατακτητές. Σκοπός των κατοχικών δυνάμεων και των γερμανών αξιωματούχων, ήταν να καταστήσουν την Κρήτη βάση για τις εξορμήσεις τους στη Μέση Ανατολή, στις πετρελαιοπηγές της Ρουμανίας και την εκστρατεία που προετοίμαζαν στη Ρωσία.
Καθόρισαν τον αριθμό των εργατών με την αναλογία ένα (1) προς δέκα (10). Από την καταναγκαστική εργασία δεν εξαιρούνταν κανείς, αφού στις διαταγές των γερμανών Διοικητών τονίζονταν ότι : «υποχρέωση εργασίας έχει όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτου επαγγέλματος ηλικίας και φύλλου». Πραγματοποίησαν απογραφή του πληθυσμού με τη βοήθεια των δασκάλων, για να οριστικοποιηθεί ο τελικός αριθμός των Κρητικών που θα έστελνε κάθε Κοινότητα στα έργα.
Με την καταναγκαστική εργασία, κατασκευάστηκαν στην Κρήτη όλα τα οχυρωματικά έργα, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του γερμανικού κατοχικού στρατού. Οι κατακτητές, έδωσαν προτεραιότητα στα αεροδρόμια Μάλεμε στα Χανιά, Ηρακλείου, Τυμπακίου, Καστελλίου Πεδιάδος στον νομό Ηρακλείου και στα λιμάνια Σούδας και Ηρακλείου.
Εκατομμύρια εργατοώρες ξοδεύτηκαν καταναγκαστικά από τους Κρήτες πατριώτες στην κατασκευή πάσης φύσεως οχυρωματικών έργων των κατοχικών στρατευμάτων τα χρόνια 1941-1944.
Εκατοντάδες Κρητικοί βρήκαν φριχτό θάνατο εκτελώντας την παράνομη αυτή εργασία, εγκαταλείποντας συγχρόνως τα σπίτια και τις ασχολίες τους επί 15 ημέρες. Η καταναγκαστική εργασία ή “δεκαπενταμερία” όπως ονομάστηκε από τους υπόδουλους, ήταν μία από τις πιο σκληρές και βάρβαρες εκφράσεις της τετράχρονης κατοχής της Κρήτης.
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου