Α. Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος
Στις 28 Οκτωβρίου 1940, ο φασιστικός Ιταλικός στρατός του Μπενίτο Μουσολίνι, κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ελλάδας. Τα γεγονότα με τον Ιταλό πρέσβη Γκράτσι και τον κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Μεταξά που έγιναν τα μεσάνυχτα της 27ης ξημερώματα 28ης Οκτωβρίου, είναι πλέον γνωστά.
Έτσι, απροκάλυπτα, ο Ιταλικός στρατός επιτέθηκε στα Ελληνοαλβανικά σύνορα εκδηλώνοντας την πρώτη του επίθεση στις 5.30 η ώρα τα ξημερώματα. Το κρατικό ραδιόφωνο, το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, ξύπνησε τους Έλληνες με την παρακάτω ανακοίνωση :
“Αι Ιταλικαί δυνάμεις προσβάλουν από τις 5.30 πρωινής της σήμερον τας Ελληνικάς δυνάμεις προκαλύψεως εις την αλβανικήν μεθόριον. Αι Ελληνικαί δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους”.
Έτσι ξεκίνησε το έπος του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Από την 28η Οκτωβρίου ως τις 13 Απριλίου 1941 που έληξε αυτή η σύγκρουση, αυτό το χρονικό διάστημα μπορούμε να το χωρίσουμε σε τρεις περιόδους.
Πρώτη περίοδος : 28 Οκτωβρίου ως 13 Νοεμβρίου 1940. Οι μάχες διεξάγονται επί του “πατρίου εδάφους”, όπως ανήγγειλε και ο εκφωνητής στο κρατικό ραδιόφωνο. Οι πρώτες χρυσές σελίδες γράφτηκαν στην οροσειρά της Πίνδου και στα χωριά της μεθορίου.
Από την αυγή της 28ης Οκτωβρίου οι Ιταλοί επιχείρησαν σχεδόν ταυτόχρονα αιφνιδιαστική εισβολή, με κύρια προσπάθεια στην Ήπειρο και στην ορεινή περιοχή της Πίνδου, από το Ιόνιο μέχρι το όρος Γράμμος, ενώ η αεροπορία τους βομβάρδιζε στόχους στο μέτωπο και στο εσωτερικό της χώρας.
Παρ’όλα αυτά, στα σημεία μεγάλης στρατηγικής σημασίας, τα αποτελέσματα ήταν ασήμαντα και για τον λόγο αυτό η συγκέντρωση από ελληνικής πλευράς και η έγκαιρη μεταφορά των επιστρατευμένων μονάδων έγιναν χωρίς σοβαρά εμπόδια. Το βάρος των πολεμικών επιχειρήσεων σήκωσαν στους ώμους τους οι κληρωτοί στρατιώτες που υπηρετούσαν στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας.
Δεύτερη περίοδος : 14 Νοεμβρίου 1940 ως 6 Ιανουαρίου 1941.
Το Ελληνικό Γενικό Στρατηγείο, αποβλέποντας στην ουσιαστική εκμετάλλευση των πρώτων ελληνικών επιτυχιών, προτού προλάβουν οι Ιταλοί να ενισχυθούν πλήρως με νέες δυνάμεις, αποφάσισε την ταχεία ανάληψη αντεπιθέσεως. Έτσι από τις 14 Νοεμβρίου και παρότι δεν είχε περατωθεί η επιστράτευση και συγκέντρωση του Στρατού, εκτόξευσε γενική αντεπίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο, η οποία διήρκεσε μέχρι τις 6 Ιανουαρίου 1941, με εντυπωσιακά αποτελέσματα.
Πράγματι, οι ελληνικές δυνάμεις κατόρθωσαν σε πρώτη φάση μέχρι τις 22 Νοεμβρίου, όχι μόνο να αποκαταστήσουν την ακεραιότητα του εθνικού εδάφους, αλλά και να προωθηθούν στον βόρειο τομέα του μετώπου, στην πόλη της Κορυτσάς.
Στη συνέχεια, σε δεύτερη φάση, μέχρι τις 28 Δεκεμβρίου, πέτυχαν τους αντικειμενικούς σκοπούς που είχε θέσει το Γενικό Στρατηγείο και απώθησαν με σκληρούς αγώνες και κάτω από δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες, τις ιταλικές δυνάμεις σε βάθος 30 – 50 χιλιομέτρων, παρότι αυτές ενισχύονταν συνεχώς και προέβαλλαν σθεναρή αντίσταση.
Οι ευρείες επιχειρήσεις του Ελληνικού Στρατού ανακόπηκαν στα τέλη Δεκεμβρίου. Ο δριμύτατος χειμώνας και οι δυσχέρειες στις συγκοινωνίες δημιουργούσαν ανυπέρβλητα εμπόδια στους ανεφοδιασμούς και τις διακομιδές. Παράλληλα η δίμηνη εκστρατεία είχε επιφέρει σοβαρές ελλείψεις σε προσωπικό, οπλισμό, εφόδια και λοιπά υλικά. Οι πόλεις Ερσέκα, Κορυτσά, Μοσχόπολη, Πόγραδετς, Πρεμετή, Αργυρόκαστρο, Άγιοι Σαράντα, Δέλβινο και η Χειμάρρα, πέρασαν στα Ελληνικά χέρια.
Τρίτη περίοδος : 7 Ιανουαρίου ως 13 Απριλίου 1941. Οριοθετούμε την 13η Απριλίου 1941 ως το τέλος του Ελληνοϊταλικού πολέμου, χρησιμοποιώντας τους στίχους της λαϊκής ποιήτριας Καλλιόπης Κοζυράκη από το χωριό Ευαγγελισμός (Μουχτάρω) Πεδιάδος που λένε :
… ο Απρίλης είχε δεκατρείς πού’ρθενε το μαντάτο
αφήστε τα δουλεύετε και πάρετ’ ίσα κάτω.
Ο Μέραρχος μας κάλεσε μας κάνει θεωρία
μας είπε τα καθέκαστα κατάσταση αθλία.
Όλοι ανακατωθήκαμε τάγμα με άλλο τάγμα
το τι εγίνηκε εκεί ήταν μεγάλο θαύμα…
Στο χρονικό αυτό διάστημα έγιναν στον κεντρικό τομέα του μετώπου, οι σκληρότεροι και πιο αιματηροί αγώνες μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών σε όλη την διάρκεια του πολέμου. Την ίδια περίοδο και στις 9 Μαρτίου, υπό την άμεση παρακολούθηση του Μουσολίνι, εκτοξεύτηκε η μεγάλη «Εαρινή» ιταλική επίθεση PRIMAVERA με ιδιαίτερη ένταση στο τμήμα από την Τρεμπεσίνα μέχρι την περιοχή Μπούμπεσι.
Η εαρινή ιταλική επίθεση έληξε άδοξα, είχε την ίδια περίπου τύχη με τον «απλό στρατιωτικό περίπατο », όπως θεωρούσε την όλη εκστρατεία κατά της Ελλάδας η Ιταλική Στρατιωτική Ηγεσία. Για τη χώρα μας, οι ανεφοδιασμοί είχαν γίνει δύσκολοι και η προσοχή της Κυβέρνησης και της στρατιωτικής ηγεσίας ήταν πλέον στραμμένη προς την ελληνοβουλγαρική μεθόριο στην οποία αναμενόταν γερμανική επίθεση, που εκδηλώθηκε στις 6 Απριλίου 1941.
Β. Η Πέμπτη (V) Μεραρχία Κρητών
Η Πέμπτη Μεραρχία της Κρήτης κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940 – 1941 αποτελούνταν από τέσσερα Συντάγματα. Το 44ο ΣΠ Ηρακλείου, το 43ο ΣΠ Ρεθύμνου, το 14ο ΣΠ Χανίων και το 5ο Σύνταγμα Πυροβολικού. Στις τάξεις της είχε 565 αξιωματικούς – υπαξιωματικούς και 18.662 οπλίτες. Ακόμη διέθετε 687 υποζύγια και 81 οχήματα.
Με τη λήξη του πολέμου, 1.400 Κρήτες στρατιώτες αιχμαλωτίστηκαν από τους άντρες της Βέρμαχτ και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο αιχμαλώτων που κατασκευάστηκε πρόχειρα στο στρατιωτικό αεροδρόμιο Λάρισας.
Η Πέμπτη Μεραρχία της Κρήτης είχε τις μεγαλύτερες απώλειες από όλους τους Ελληνικούς σχηματισμούς στο μέτωπο του πολέμου. Ο κατάλογος των απωλειών συμπληρώνεται από 1.141 νεκρούς (αξιωματικούς – υπαξιωματικούς και οπλίτες) καθώς και 2.025 τραυματίες (τραυματίες μαχών, ανάπηρους και παγόπληκτους).
Στους παραπάνω αριθμούς οφείλουμε να προσθέσουμε :
α) Δεκάδες στρατιώτες μας που “χάθηκαν” στα νερά του Αιγαίου κατά την επιστροφή τους στην Κρήτη, (από ενέργειες του πολεμικού ναυτικού των Γερμανών).
β) Εκατοντάδες που επέστρεψαν και πέθαναν αργότερα από τις κακουχίες και τα τραύματα των μαχών του πολέμου.
γ) Αυτούς που παρέμειναν στην Αθήνα μη μπορώντας να επιστρέψουν καθώς και στο στρατόπεδο αιχμαλώτων της Λάρισας και κατέληξαν από αρρώστιες και ασιτία, (πείνα) και
δ) Έναν ικανό αριθμό Κρητών στρατιωτών της Πέμπτης Μεραρχίας που συμπεριλαμβάνονται μεταξύ των 1335 αγνοούμενων του Ελληνοϊταλικού πολέμου.
Γ. Η Μεγάλη εαρινή Ιταλική επίθεση (9 ως 26 Μαρτίου 1941)
Στο Ελληνοϊταλικό μέτωπο είχαν περάσει τέσσερις μήνες, (Νοέμβριος 1940 ως Φεβρουάριος 1941) και οι Ιταλικές δυνάμεις δεν είχαν κατορθώσει να επιβληθούν των Ελληνικών. Αντίθετα, οι απώλειες σε στρατιώτες και πολεμικό υλικό των Ιταλών ήταν τεράστιες με τον Μουσολίνι να στέκεται αμήχανος μπροστά στις νίκες των Ελλήνων.
Οι πληροφορίες που του μετέφεραν οι επιτελείς του, ήταν ότι ο Χίτλερ βλέποντας την κατάσταση στο μέτωπο, είχε αποφασίσει να επέμβει και να επιτεθεί κι αυτός στην Ελλάδα. Γι’αυτό ο Μουσολίνι σχεδίασε την επιχείρηση “Πριμαβέρα”, την εαρινή επίθεση των δυνάμεών του για την τελική του επικράτηση.
Ως έναρξη των επιχειρήσεων, όρισε τα ξημερώματα της Κυριακής 9 Μαρτίου 1941. Ο ίδιος με το επιτελείο του εγκαταστάθηκε στο παρατηρητήριο του υψώματος Γκλάβα ώστε να παρακολουθεί βήμα βήμα την επίθεση των δυνάμεών του.
Τόση σφοδρότητα είχαν οι ιταλικές επιθέσεις, ώστε τα δύο υψώματα που κατείχε ο Ελληνικός στρατός και που δέχτηκαν την ιταλική επίθεση, το 717 και 731 να ανασκαφούν από τα 100.000 περίπου βλήματα που δέχτηκαν. Οι έντεκα (11) νέες μεραρχίες που συγκέντρωσε ο Μουσολίνι στο μέτωπο, ενώθηκαν με τις 15 που από την αρχή του πολέμου ήταν εκεί, δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. Οι Έλληνες φαντάροι απέκρουσαν όλες τις επιθέσεις χωρίς να υποχωρήσουν καθόλου από τις θέσεις τους.
Στις 21 Μαρτίου, ο Μουσολίνι απογοητευμένος αποφάσισε να επιστρέψει στη Ρώμη, εγκαταλείποντας το μέτωπο. Η επιχείρηση “Πριμαβέρα” έληξε οριστικά στις 26 Μαρτίου 1941. Οι ιταλικές επιθέσεις που απέκρουσαν οι Έλληνες ήταν συνολικά 18. Οι απώλειες των Ιταλών ήταν 12.000 νεκροί τραυματίες και αγνοούμενοι. Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 1.200 νεκροί τραυματίες και αγνοούμενοι.
Δ. Αντώνιος Ιωάννου Σγουροβασιλάκης. Ο τραυματισμός του και η περιπέτεια των 1264 ημερών
Ο Αντώνιος Ιωάννου Σγουροβασιλάκης κατάγονταν από το Καστέλλι Πεδιάδος. Ήταν ξυλουργός στο επάγγελμα και από τους πρώτους που επιστρατεύτηκαν όταν στις 28 Οκτωβρίου 1940 μας κήρυξε τον πόλεμο η Ιταλία. Στρατιώτης του 43ου Συντάγματος Πεζικού, πολυβολητής του 1ου λόχου πολυβόλων.
Η επιστράτευση τέλειωσε στην Κρήτη περίπου στα μέσα Νοεμβρίου 1940. Η Πέμπτη Μεραρχία συμπληρώθηκε σε έμψυχο (στρατιώτες, υπαξιωματικούς, αξιωματικούς και υποζύγια) καθώς και άψυχο υλικό, (πολεμοφόδια, είδη πρώτης ανάγκης για εκστρατείες κ.α.). Με πλοία από τα λιμάνια του Ηρακλείου και της Σούδας Χανίων μεταφέρθηκαν οι στρατιώτες στον Πειραιά στις 21 και 22 Νοεμβρίου 1940.
Από τον Πειραιά έφτασαν με τρένα στο Αμύνταιο της Φλώρινας στις 29 Νοεμβρίου 1940. Από το Αμύνταιο πεζοπορώντας κατευθύνθηκαν στα Ελληνοαλβανικά σύνορα. Στις 13 Ιανουαρίου 1941, πέρασαν τη μεθόριο και προχώρησαν στο μέτωπο. Η Πέμπτη Μεραρχία έφτασε στην Κλεισούρα στις 27 Ιανουαρίου 1941.
Την επόμενη ημέρα, 28 Ιανουαρίου 1941, οι στρατιώτες μας πήραν το πρώτο βάπτισμα του πυρός, όταν η Ιταλική αεροπορία που αντιλήφθηκε τις κινήσεις της Πέμπτης Μεραρχίας, βομβάρδισε τις θέσεις της επί οκτώ (8) ώρες, ευτυχώς με λιγοστά θύματα. Από την ημέρα εκείνη ως τις 26 Μαρτίου 1941 που τελείωσε η εαρινή επίθεση των Ιταλών, οι άντρες της Πέμπτης Μεραρχίας Κρητών έγραψαν χρυσές σελίδες στο βιβλίο της Ελληνικής Ιστορίας.
Ο Αντώνης Σγουροβασιλάκης πήρε μέρος σε όλες τις μάχες, σε όλες τις επιθέσεις για κατάληψη υψωμάτων, καθώς και στην εαρινή επίθεση των Ιταλών φασιστών. Χωμένος μέσα σε ένα όρυγμα που είχε σκάψει με τους συντρόφους του στο χιόνι, απέκρουε με το πολυβόλο του τις Ιταλικές επιθέσεις, χρησιμοποιώντας με φειδώ τα πυρομαχικά και πυροβολώντας όποιον Ιταλό βρίσκονταν στο πεδίο βολής του. Χιλιάδες ήταν οι οβίδες που έριξαν οι Ιταλοί στα υψώματα 731 και 717 που κρατούσαν οι Έλληνες.
Την Τρίτη 14 Μαρτίου 1941, ένα βλήμα έπληξε τον Αντώνη Σγουροβασιλάκη στο στήθος τραυματίζοντάς τον βαριά. Μεταφέρθηκε από τους συντρόφους του στο ορεινό χειρουργείο στο Τεπελένι και από εκεί στο στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων, ο Αντώνιος Σγουροβασιλάκης εγχειρίστηκε δύο φορές και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Λουτρακίου. Από το Λουτράκι, στις 18 Απριλίου 1941, ο Αντώνιος Σγουροβασιλάκης μεταφέρθηκε στο 3ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών και νοσηλεύτηκε στον 4ο θάλαμο.
Στο φύλλο νοσηλείας του που δημιουργήθηκε στο 3ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών και αποτελείται από τριάντα σελίδες, σημειώνουν οι γιατροί για τον τραυματισμό του. :
«Τυφλόν τραύμα κατά το αριστερόν ημιθωράκιον. Εις το Στρατιωτικόν Νοσοκομείον Ιωαννίνων του εγένετο δις επέμβαση πλευρεκτομής».
Στο φύλλο νοσηλείας οι στρατιωτικοί γιατροί σημειώνουν καθημερινά την κατάσταση της υγείας του νοσηλευόμενου. Σε τριάντα σελίδες, ημέρα με την ημέρα παρακολουθούν την ανάρρωσή του. Από τις 18 Απριλίου 1941 ως την αποθεραπεία του και το εξιτήριο που έλαβε τη Δευτέρα 28 Αυγούστου 1944.
Στο φύλλο νοσηλεία του Αντώνη Σγουροβασιλάκη, διαβάζουμε το τελευταίο σημείωμα των γιατρών με ημερομηνία 17 Ιουνίου 1944 :
«Παθολογική εξέτασις
Διάσπαρτοι ξηροί ρόγχοι εις αμφότερα τα ημιθωράκια. Εκ της επικρούσεως ουδέν. Παραπονείται δι άλγη εις αμφότερα τα ημιθωράκια και ιδία δεξιά».
Ε. Μαρτυρία
Ο Ελευθέριος Μπορμπουδάκης από το χωριό Ασκοί Πεδιάδος, τον Οκτώβριο του 2003 διηγείται για τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και τον Αντώνη Σγουροβασιλάκη :
«…στση 9 του Μάρτη των Αγίων Σαράντα έκανε ο Μουσολίνι γενική επίθεση. Ο ουρανός είχε συννεφιάσει. Το Ιταλικό πυροβολικό μας έβαζε συνέχεια. Εκατεβήκαμε να πάρομε νερό από το χαράκι, είχε μια πηγή πιο κάτω κι επηγαίναμε και παίρναμε νερό. Οι Ιταλοί μας επισημάνανε και ερίχνανε στο νερό συνέχεια οβίδες με τα πυροβόλα. Επήραμε το νερό κι εφύγαμε γρήγορα. Εκεί εσυναντήσαμε και δυο αξιωματικούς γιατρούς, τον Καραντινό και τον Σπυριδάκη, Ηρακλειώτες.
Εδίδαμε μάχη 48 ώρες συνέχεια. Στη μάχη αυτή ετραυματίστηκα εγώ και ο Αντώνης ο Σγουροβασιλάκης από το Καστέλλι. Έπεσε μια οβίδα και ένα βλήμα εκαρφώθηκε στο πόδι μου λίγο πιο κάτω από το γόνατο. Ετρέχανε τα αίματα. Δεν εμπορούσα να κινηθώ, να το κουνήσω. Ήρθε και ο Αντώνης ο Σγουροβασίλης και μου λέει ότι δεν μπορεί να με σηκώσει γιατί επήρε κι αυτός βλήμα στα πλευρά. Έβγαλε το χιτώνιο και το ποκάμισό του είχε γεμίσει αίματα. Είδα το βλήμα και του το’βγαλα. Ο Αντώνης το πήρε και το φύλαξε.
Μας επήρανε οι τραυματιοφορείς και μας εκατεβάσανε πιο κάτω. Εμένα το βλήμα δεν μου είχε κάνει ζημιά μεγάλη. Είχε καρφωθεί όμως μέσα και δεν εμπορούσα να πατήσω. Μου λέει ένας αξιωματικός να πάω πίσω γιατί οι Ιταλοί μας κάνουν επίθεση και πρέπει να πάω πάλι στο πολυβόλο πάση θυσία. Εγώ επήγα να σηκωθώ κι έπεσα χάμω. Με σηκώσανε δυο άτομα και με πήγανε πάλι πίσω. Ο Αντώνης επήγε στο νοσοκομείο, ήτανε σοβαρά χτυπημένος…».
ΣΤ. Συμπεράσματα
Ο πολυβολητής του 43ου Συντάγματος Πεζικού της Πέμπτης Μεραρχίας Αντώνιος Σγουροβασιλάκης, τραυματίστηκε κατά την εαρινή επίθεση των Ιταλών στις 14 Μαρτίου 1941. Διακομίστηκε στο ορεινό χειρουργείο στο Τεπελένι, στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο των Ιωαννίνων, στο Στρατιωτικό νοσοκομείο του Λουτρακίου και κατέληξε στο 3ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών. Το φύλλο νοσηλείας του δημιουργήθηκε με την είσοδό του στο 3ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών στις 18 Απριλίου 1941 και κλείνει με το εξιτήριο που έλαβε στις 28 Αυγούστου 1944.
Από τις 14 Μαρτίου 1941 που τραυματίστηκε ως την αποθεραπεία του στις 28 Αυγούστου 1944, πέρασαν 1264 ημέρες. Ημέρες πόνου και υπομονής. Ο τραυματισμός του στον πνεύμονα από βλήμα του Ιταλικού πυροβολικού, τον κατέστησε ανάπηρο με ποσοστό 45%.
Επέστρεψε στο Καστέλλι το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1944, λίγο πριν γερμανοϊταλικά στρατεύματα συμπτυχθούν στην «Οχυρά Θέση Χανίων». Ακολούθησε το επάγγελμα του ξυλουργού και δημιούργησε οικογένεια. Σπάνια μιλούσε για την περιπέτεια του τραυματισμού του και τα βάσανα που πέρασε τις 1264 ημέρες στα νοσοκομεία. Πέθανε το έτος 1995 σε ηλικία 84 χρονών.
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου